احمد صدر حاج سيد جوادي گفت: من كه ساليان دراز از نزديك در عرصه‌هاي مختلف و فعاليت‌هاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي و مديريتي مرحوم بازرگان محشور بودم و با ابعاد شخصيت ايشان آشنا هستم، ترديد ندارم كه بازگويي خاطرات نزديكان آن مرحوم در شرايط كنوني مي‌تواند براي نسل جوان كشورما آموزنده و مفيد باشد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، حاج سيد جوادي كه در همايش بزرگداشت يكصدمين سالگرد تولد مهدي بازرگان كه از سوي كانون فرهنگي بازرگان در حسينيه ارشاد برگزار شده بود سخنراني مي‌كرد، اظهار داشت: گردش روزگار و گذشت ايام نيز همانند تيزاب، جوهر شخصيت ارزشمند آن استاد گرامي و يار ديرينه ما يعني مهندس بازرگان را شفاف‌تر و درخشنده‌تر مي‌كند. هنگامي كه دفتر حيات و زندگي خصوصي و اجتماعي آن استاد گرانمايه را مطالعه مي‌كنيم، دو عنوان برجسته اخلاق و علم و دانش را كه در زندگي اولياي خود نيز بوده است مي‌خوانيم.
وي گفت: اخلاق بازرگان منبعث از اعتقاد به پرستش پروردگار و دين مبين اسلام است كه به قول امام محمد غزالي در كيمياي سعادت مي‌گويد: سعادت آدمي در شناختن حق تعالي و در زندگي است.
سيد جوادي افزود: شادروان بازرگان قالب اوقات خود را صرف تعلم كرده و آثار گرانقدري از خود باقي گذاشته است. او دوستاني هم داشته است كه براي خدمت به مردم و ادامه صراط مستقيم آنها باقي گذاشته است.
سيد جوادي ادامه داد: ضمن تقدير از تلاش بنياد فرهنگي مهندس بازرگان، تقاضا مي‌كنيم نسبت به انتشار آثار منتشر نشده وي تلاش كنند تا نسل جوان با آثار او بيشتر آشنا شود. نسل جوان امروز ما مي‌تواند پاسخ بسياري از سوالات خود را كه در دهه‌هاي گذشته از سوي مخالفان انديشه ديني و ملي مطرح مي‌شد، پيدا كند.
به گزارش ايسنا، معين‌فر نيز در اين همايش گفت: بازرگان متواضع بود و نسبت به زير دست خود بسيار احترام مي گذاشت. او با اعتقادي مضاعف به اسلام و زماني كه تحصيلاتش تمام شد از فرنگ برگشت.
وي خاطر نشان كرد: اولين باري كه مديريت ايشان را حس كردم سال 26 بود كه بازرگان رييس دانشكده فني بود. او منتخب شوراي استادان بود. دكتر علي اكبر سياسي ابتدا رييس انتصابي دانشگاه بود اما ابتكار انتخابي بودن روسا از سوي ايشان بنيان گذاشته شد. او پس از شهريور 20 وزير فرهنگ شد و لايحه استقلال دانشگاه‌ها را به مجلس برد.
وي تصريح كرد: وقتي وارد دانشگاه شدم نظم و ترتيب اداره آن بسيار براي ما عجيب بود.
معين فر با بيان اينكه بازرگان به سياست علاقه‌اي نداشت، خاطر نشان كرد: اگر ضرورت نبود، هيچگاه بازرگان به عنوان رجل سياسي وارد مسائل كشور نمي‌شد.
معين‌فر كه رياست وزارت نفت دولت بازرگان را برعهده داشته است، ضمن قرائت نامه‌هاي بازرگان در دوران مديريتش در شركت نفت گفت: بازرگان وقتي پس از خلع يد مسوول شركت نفت شد به نيروي انساني خود بسيار بها داد، در شرايطي كه همه مي‌خواستند در نيروهاي آنجا تصفيه‌اي صورت گيرد، مدافع متخصصان بود و به اين علت اتهامات زيادي به او وارد كردند.
به گزارش ايسنا، در ادامه دكتر كاظمي يزدي كه از دوستان بازرگان بوده است، ضمن بيان خاطرات خود از باررگان از سال‌هاي حضور در مكتب تربيتي، اجتماعي، عملي و مسجد نارمك كه با كمك بازرگان شكل گرفته بود گفت: مديريت مرحوم بازرگان و قدرت جذب نيروها با سلايق مختلف براي من بسيار ارزشمند بود.
وي ادامه داد: عمق تفكر مهندس بازرگان در رفع نواقص اجتماعي بسيار زياد بود. آنچه در او ديدم خلوص، صداقت، صميت و شجاعت در بيان و نظم و برنامه ريزي در كارها بود.
محمد بسته‌نگار نيز در سخناني با بيان اين كه آشنايي‌اش با بازرگان به زماني باز مي‌گردد كه درباره‌ي اسلام و مالكيت تحقيق مي‌كرد، گفت: پس از انجام اين بحث وارد ايدئولوژي شديم. حدود 6 ماه روي آن كار كرديم كه سرانجام مصادف شد با تبعيد ما به برازجان. در برازجان جلساتي درباره ِ تفسير قرآن داشتيم كه نتيجه‌ي آن تدوين يك جلد كتاب شد.
بسته‌نگار افزود: علاوه بر جلسات مرتبي كه در هر روز داشتيم در هر حال كه بوديم درباره اسلام و حكومت صحبت مي‌كرديم.
بسته نگار ضمن اشاره به چگونگي تدوين كتب بازرگان در جريان بحث‌ها و گفت‌و گوها و مطالعات با قرائت بخش‌هايي از كتاب‌ها گفت: مهندس بازرگان به مواردي اشاره كرده كه امروز پس از گذشت سالها تازه عده‌اي به آنها رسيده‌اند.
وي همچنين گفت: بازرگان به عنوان يك شخصيت ديني در كتب خود از حقوق زنان دفاع كرده است.
بسته نگار اظهار داشت: بايد به كساني كه امروز مي‌گويند دوران تفكر بازرگان گذشته و آن مباحث مربوط به دهه چهل يا پنجاه است گفت آيا دفاع از دموكراسي امروز جايگاهي ندارد و يا جرم است. در دوره و زمانه‌اي كه طرفداري از دموكراسي اجر و قربي در جامعه نداشت، مهندس بازرگان و شاگردان او فريادگر آن بودند.
به گزارش ايسنا، عزت‌الله سحابي نيز در اين همايش گفت: در زندان زرهي ايده و انديشه بازرگان اين بود كه چرا جنبش‌ها و نهضت‌ها با گذر زمان فروكش مي‌كنند، بازرگان با تفكر روي اين مساله به اين نتيجه رسيد كه انديشه خودگرايي و فردگرايي و فرار از همكاري جمعي و اجتماعي محصول دوره‌ِ استبداد است. استبداد شخصيت را از افراد مي‌گيرد و مردم در آن شرايط رواني به خود فرو مي‌روند و كمتر به جمع مي‌آيند.
سحابي در ادامه با اشاره به تاكيد بازرگان بر نهادسازي گفت: در كمتر كشوري به اندازه ِ ايران حماسه‌هاي ملي يا حقايق عارفانه و عاشقانه وجود دارد؛ اما همه اين ها حرف بوده است، آنچه بايد در نتيجه آن حماسه‌ي ملي پياده شود در اخلاق و رفتار مردم وجود نداشت؛ بدين جهت بازرگان از بحث فراري بود و به عمل اعتقاد داشت.
وي خاطرنشان كرد: بازرگان مي‌گفت بايد حركتي ايجاد كنيم كه در نتيجه آن در يك همكاري احتماعي تمرين عملي انجام شود نه به صورت بحث و وعظ . براي همين بازرگان بنيان‌گذار يك مكتب عملي شد و بستر تربيتي ، اجتماعي عملي (متاع) را تشكيل داد.
سحابي ادامه داد: انجمن‌سازي از بركات اين نهاد بود . سال 35 اولين انجمن، انجمن اسلامي مهندسين و بعد انجمن اسلامي دانشجويان در سراسر كشور شكل گرفت؛ البته انجمن دانشگاه تهران نيز وجود داشت.
وي گفت: زماني كه آقاي مطهري هم در جلسات متاع شركت مي‌كردند به شوخي مي‌گفتند شما هم انجمن اسلامي روحانيون را تشكيل دهيد .
سحابي ادامه داد: زماني ساواك بزرگترين خطر براي رژيم را نهضت آزادي دانسته و گفته بود كه آنها 35 هزار عضو در سراسر كشور دارند. آنها اعضاي انجمن‌هاي اسلامي را جزء نهضت آزادي تصور كرده بودند.
وي افزود: نه فقط در امور اجتماعي و سياسي بايد نهادسازي كنيم، بلكه در امور اقتصادي هم بايد زمينه فعاليت جمعي را ايجاد كنيم.
سحابي پي‌گيري ، نظم و بينش ناظم براي انجام كار را از موارد پيشبرد هر فعاليت دانست و گفت: اراده و پي‌گيري لازمه انجام هر كار بزرگ اجتماعي است كه مهندس بازرگان اين‌ها را به شكل اعلا داشت.
همچنين حجت‌الاسلام والمسلمين محمدجوادحجتي كرماني گفت: طبق پيش‌بيني بازرگان پس از محاكمه نهضت آزادي ما نيز دستگير شديم. يك گروه 55 نفره بوديم به نام حزب ملل اسلامي كه آقاي بجنوردي رهبري آن را داشت. وكيل مدافع ما در زندان كه در واقع وكيل نهضت آزادي نيز بود براي اينكه در دادگاه تخفيف مجازات بگيرد خطاب به آقاي بجنوردي گفت اين جوان 25 ساله مي خواسته جمهوري تشكيل دهد و همه جهان را تابع آن كند كه اين جرم محال است؛ بنابراين مجازات ندارد. از دادگاه محترم تقاضا مي‌كنم اين اطفال را رها كند. آقاي مرتضي حاجي كه در آن موقع هم در اين حزب فعال بود تازه 17 سالش شده بود كه در پي حكم دادگاه به دارالتاديب محكوم شد .
وي افزود: بازرگان بسيار بسيار مودب بود و از هر گونه توهين و بي‌احترامي نسبت به احدي پرهيز داشت. نسبت به كوچكترين فرد يا بالاترين مقام اهل سوءرفتار و جسارت نبود؛ چيزي كه متاسفانه امروز در بعضي از روزنامه‌ها و تبليغات‌چي‌هاي ما رواج دارد.
حجتي كرماني ضمن قرائت وصيت‌نامه بازرگان گفت: بازرگان معلم توحيد و آخرت‌گراست و اين اصلا مبالغه نيست. توجه به آخرت آن چيزيست كه امروز در ميان بسياري فراموش شده است.
به گزارش ايسنا، در ادامه مقاله‌ِي ابراهيم يزدي نيز در اين همايش قرائت شد.
در بخش‌هايي از اين مقاله ضمن اشاره به مبارزات ايرانيان براي آزادي و استقلال آمده است: روشنفكري ديني يك جريان فكري، اجتماعي ، سياسي واقعي و عيني فعال و اثرگذار در جامعه ايراني است و خواهد بود. روشنفكر ديني نظير هر روشنفكر ديگري ، سياست و قدرت و نيز علاوه بر آن سنت و قرائت‌هاي رايج و غالب را نقد مي‌كند و به بازسازي و نوسازي انديشه ديني مي‌پردازد. خود را صاحب درد و رسالت مي‌داند. سوداي تغيير در الگوهاي رفتاري مردم و جامعه ساختار و مناسبات قدرت را دارد. علاوه بر آن رشنفكر ديني نگاه ويژه‌اي به دين دارد.
اين مقاله مي‌افزايد: بازرگان به عنوان پدر روشنفكري ديني و جريان روشنفكر ديني در فرآيند نوسازي و بازسازي انديشه ديني با سنت و سنت‌گرايان ديني رابطه منطقي و ديني و واقع‌گرايانه برقرار مي‌سازد.
همچنين در اين مقاله با بيان اينكه بازرگان به شدت از پيدا شدن نگاه ابزاري به دين نگران بود آمده است: بازرگان اسوه‌ي تقوا و صداقت بود.
به گزارش ايسنا، زهرا بازرگان دختر مهدي بازرگان نيز در اين همايش به بيان خاطراتي از پدر خود پرداخت .
وي گفت: 13 سال از درگذشت ايشان گذشته است اما روزي نيست كه در خانواده بدون ياد او و صحبت درباره‌ي او سپري شده باشد. بازرگان با دست‌هايي پر، آرام و در اوج محبوبيت اين دنيا را ترك كرد.
وي ضمن بيان ويژگي‌هاي شخصيتي پدرش گفت: بازرگان هرگز كسي را نمي‌آزرد و تلاش مي‌كرد جوانان را در ك كند و به آنها شخصيت و مسووليت بدهد. بازرگان در هر شرايطي سرشار از ايمان و توكل به خدا بود. او در ميان ماست و در ذهن و زندگي ما جاريست.
همچنين دكتر غفار فرزدي با بيان اين كه بزرگترين دغدغه مهندس بازرگان آزادي بوده است گفت: مهندس در دادگاه نظامي اين بحث را مطرح مي‌كند كه در محيط استبداد خدا پرستيده نمي‌شود .
فرزدي ضمن قرائت بخش‌هايي از نوشته‌هاي بازرگان در تاكيد بر آزادي گفت: بازرگان آزادي را آزادي مخالفت مي‌دانست اگرچه مخالفت را پيش خود ناحق بدانيم و حكومت را برحق. آزادي يعني وجود مدعي و بروز جريان‌هاي برهم زننده سكوت . در غير اين صورت آزادي معنا و فايده ندارد. بايد يك عامل مخالف علاوه بر عامل موافق حضور داشته باشد تا تاثير و حركتي ايجاد شود.
نظام‌الدين قهاري نيز با بيان اين كه شهامت و شجاعت مهندس بازرگان ستودني است گفت: بازرگان در بحران مساله نفت با كمال شجاعت مسووليت پذيرفت و تا توانست ادامه داد.
محمدحيدري ، روزنامه‌نگار، هم با بيان اينكه بازرگان برنامه‌هايي داشت كه هنوز هم مي تواند براي نسل ما راه گشا باشد، افزود: بازرگان صاحب نظريه‌اي است كه هم به كار گذشته مي‌آمد و هم به كار امروز مي‌آيد .
حيدري گفت: پيش از بازرگان تصور مي‌كردند مشكل اصلي در دولت است و تمام هم وغم در بارهِ اصلاح دولت بود اما بازرگان پارادايمي با محوريت دين شكل داد.
در ادامه ناصر ميناچي نيز با بيان اينكه فضليت و علم بازرگان بر همه روشن است افزود: مهندس بازرگان سر نترسي داشت. شخصيت عملي و اجتماعي بازرگان در دنيا آن قدر محبوب بود كه آن زمان سازمان جهاني حقوق بشر با درخواست وي براي ايجاد شعبه‌اي در ايران موافقت كرد و شعبه ِ رسمي آن سازمان را در ايران قرار داد؛ شعبه‌اي كه يكي از چهلمين شعبه‌هاي رسمي در تمام دنياست و در خاورميانه هم منحصر به فرد بود و تمام گزارش‌هاي اين شعبه در آن زمان براي سازمان جهاني حقوق بشر سنديت داشت. همچنين مهندس بازرگان در شرايطي كه همه اذعان داشتند مشكلات پس از پيروزي انقلاب بسيار زياد است مسووليت را بر عهده گرفت. مشكلات آنقدر زياد بود كه همه مي‌دانستند. او بسيار شجاع بود كه توانست در اين شرايط كار را بر عهده بگيرد.
ابوالفضل حكيمي از دوستان بازرگان نيز ضمن بيان خاطراتش از روزهاي در زندان بودن در كنار بازرگان گفت: مرحوم بازرگان بسيار منظم ، پركار و داراي ريتم خاصي بود. يادداشت‌هاي روزانه‌اش و متن سخنراني اش را در زندان براي همه بازگو مي‌كرد تا بر روي آنها گفت‌وگو كنيم و وقتي آن يادداشت‌ها به كتاب تبديل شد ما از محتواي آن آگاه بوديم .
وي گفت: مرحوم بازرگان در زمينه آنچه به فكرش مي‌رسيد و به آن اعتقاد داشت مصلحت‌سنجي نمي‌كرد و با شجاعت حرفش را مي‌زد.
اعظم طالقاني نيز گفت: آشنايي من با بازرگان از سال‌هاي 41 و 42 بود كه توسط رژيم ايشان، آقاي سحابي و مرحوم طالقاني دستگير شده بودند. آنها در زندان قزل‌قلعه بودند و من در رفت و آمدها با ايشان آشنايي پيدا كردم. مرحله بعد شركت در دادگاههايي بود كه در پادگان عشرت‌آباد برگزار مي‌شد و يك روز در ميان ما در آن دادگاه‌ها شركت مي‌كرديم. آقاي بازرگان در آخرين دفاع پايش را از پشت به ديوار گذاشت و همان طور كه به عينكش ور مي‌رفت گفت ما حكومت قانوني را قبول داريم و شما با ما اين گونه رفتار كرديد؛ اما در آينده‌اي نزديك گروه‌ها و جريان‌هايي خواهند آمد كه به هيچ وجه مبارزه‌ي مسالمت‌آميز را قبول نخواهند داشت و مسلحانه مبارزه خواهند كرد.
در ادامه مصطفي كتيرايي نيز با بيان اينكه بازرگان تا سن 40سالگي وارد سياست نشد گفت: بازرگان ابتدا با فعاليت آماتورها و دانشجويان و جوانان در عرصه سياسي مخالف بود .
وي در علت تاسيس نهضت آزادي ايران سه محور مشخص و مميز را اعلام كرد و گفت: يكي از آنها ادامه راه مصدق بود؛ زيرا كودتاي 28 مرداد و دستگيري و زنداني شدن و محاكمه مصدق اثر عميقي در روحيه بازرگان به جا گذاشت .
كتيراني تاكيد كرد: مهدي بازرگان، محمود طالقاني و سحابي بنيان‌گذاران نوگرايي از طريق عقل، منطق و علم بودند و در شرايطي كه فضاي كشور نياز داشت وارد عرصه‌ي سياسي شدند.
در پايان اين همايش ابوالفضل بازرگان برادرزاده بازرگان نيز به بيان خاطرات خود از عمويش پرداخت.