پیگیری دکتر مصدّق در پایگیری کتابخانه و مطبعه مجلس / ناصر تکمیل همایون
 ۳۱ مرداد ۱۳۹۰

دکتر ناصر تکمیل همایون ـ عکس از مریم زندی

درآمد
از آغاز تأسیس نظام پارلمانی در جهان، برای آگاهی نمایندگان (اشراف و عوام) به اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و انواع قوانین و مقررّات، در گوشه‌ای از ساختمان، جایگاهی برای نگهداری کتب و رسائل و روزنامه‌ها و دیگر اسناد و مدارک ایجاد گردید و به مرور به صورت مرکز اسناد و کتابخانه‌های معتبر درآمد و هم‌اکنون کتابخانه‌های مجالس بسیاری از کشورها (انگلستان و فرانسه) و کنگره‌های جهان از نوع باارزش‌ترین کتابخانه‌ها و پایگاه‌ حفظ و حراست اسناد و مدارک سیاسی واقتصادی و فرهنگی (آرشیو) به شمار می‌روند.
در ایران نیز پس از برپایی نظام مشروطیّت، در همان مجلس اوّل، نیاز به این امر پارلمانی و فرهنگی محسوس گردید و برای نخستین‌بار مرحوم دکتر ولی‌الـله‌خان نصر که سوابق علمی و مطالعات سیاسی داشت (رئیس مدرسه علوم سیاسی)، در دهم شوال ۱۳۲۵ قمری (آغاز دومین سال پارلمانی ایران) در مذاکرات مجلس به لزوم تأسیس «کتابخانه» بدین‌سان اشاره کرد:
«چون مرا برای کمیسیون لوایح قانونی و معارف معیّن کرده‌اند، لازم است این عرض را بکنم که در همه‌جا پارلمان‌ها یک کتابخانه مخصوصی دارند که در آن از تمام معاهده‌نامه‌ها و قانون‌نامه‌های دول هست. اینجا هم لازم است که همچو کتابخانه دایر شده از کتب فقهیه و معاهده‌نامه‌ها و کدهای متّمم موجود باشد اگر این کتابخانه مرتّب نشود قوانین ما درست تنقیح نمی‌شود»[۱]
تذکًر مرحوم ولی‌الله خان نصر، مورد تأئید نمایندگان مجلس قرار گرفت، حتی مرحوم وکیل‌التّجار منضم‌کردن یک «قرائتخانه» به کتابخانه مزبور را به منظور استفاده بیشتر مراجعه‌کنندگان، پیشنهاد کرد.[۲]
در دوره اول مجلس، نه تنها از چگونگی کتابخانه آگاهی زیادی در دسترس پژوهشگران قرار ندارد، بلکه بر پایه یکی از مقالات سیدحسن تقی‌زاده اطلّاع حاصل می‌شود که پس از واقعه شوم کودتایی «یوم‌التوپ ۱۳۲۶ قمری» به دستور محمّد‌علی‌شاه زمانی که قزاّق‌ها و سربازان سیلا‌خوری و سواران کشیکخانه خاصّه (سواران شاهی) به سرکردگی لیاخوف روسی به مجلس حمله کردند، بسیاری از اسناد و مدارک و اوراق ارزشمند پارلمان ایران (گونی‌گونی) به غارت برده شد، به احتمال زیاد در میان آنها کتابهایی هم بوده است.[۳]
 

امضای مباشرین از راست به چپ: کیخسرو شاهرخ، رضا افشار، عطاالملک روحی، مصد ق السلطنه، سلیمان اسکندری، حسن تقی زاده، نصر تالدوله فیروز

پس از خلع و اخراج پادشاه مستبد (محمّدعلی شاه قاجار)، دوره دوّم مجلس شورای ملّی افتتاح شد ودر تاریخ ۲۶ ذیحجه‌الحرام ۱۳۲۷ قمری (۱۷ دیماه ۱۲۸۷ ش) به هنگام تصویب ماده ۱۳۵ نظام‌نامه داخلی مجلس شورای ملّی، نام کتابخانه به عنوان «یکی از دوایر شعبه اداری مجلس» مطرح گردید. شادروان ارباب کیخسرو شاهرخ (نماینده واجب‌التعظیم زردشتیان کشور در مجلس شورای ملّی) در دیباچه فهرستی که برای کتابهای فرانسوی زبان تهیه کرده، چنین آورده است
«از آغاز افتتاح مجلس شورای ملّی در دوره دوم که حقیر یکی از نمایندگان بودم و در تمام آن دوره از طرف مجلس برای اداره‌کردن امور اداره مباشرت مجلس [کارپردازی] انتخاب شده بودم. چنانکه در بودجه‌های پیشنهادی به مجلس متذکّر می‌شدم. همان آرزوی تأسیس و ترتیب کتابخانه به وضع صحیح داشتم. لکن متأسفانه از کثرت کارهای اداری و ادای تکالیف نمایندگی و علّت قلّت مالیّه مملکت. فراغت و سعادت موفق شدن به این مقصود حاصل ننمودم. بعد از انفصال مجلس در سال ۱۳۳۰ [قمری] که به امر دولت مسئوولیت کلیه امور اداری مجلس برعهده حقیر ماند در هفتم ربیع‌الّاول ۱۳۳۰ به طرف اروپا و چین و ژاپن رهسپار شدم»[۴]
بدین‌سان تا سال مزبور (۱۲۹۰ خورشیدی) کتابخانه و قرائتخانه‌ای به وجود نیامد و دوره فترت دوم و سوم مجلس شورای ملّی به پایان رسید.

نشانه‌های عملی تأسیس کتابخانه

محقّق فاضل‌ آقای دکتر حسن باستانی‌راد در کتاب بهارستان (که هم اکنون به زیور طبع آراسته می‌شود)؛ و نگارنده توفیق خواندن آن را پیش از انتشار داشتم، چنین آورده است:
«در طی دوره دوم قانون‌گذاری، و دومین دوره فترت، به دستور ارباب کیخسرو که مؤسس کتابخانه مجلس بود، «دفاتر و اسناد تحریرات» مجلس زیرنظر اداره مباشرت مجلس که وی رئیس آن بود بازنگری و اسناد آن تنظیم و طبقه‌بندی شد. دفاتر و اسناد چه در دوره اوّل و چه در دوره دوم لاک‌ومهر و در قفسه‌ها جمع‌‌آوری شد در واقع این زمان نخستین دوره تنظیم و طبقه‌بندی، اسناد مجلس بود و می‌تواند نقطه آغازین تأسیس مرکز اسناد مجلس به شمار آید. به تعبیری اگر چه فترت مجلس روند قانون‌گذاری را متوقّف کرد امّا مجالی داد تا این اقدام مهّم فرهنگی صورت پذیرد. درست است که پیش از این در نهادهایی مانند اوقاف و دربار (کاخ گلستان) تلاشهایی برای نگهداری اسناد وقفی و حکومتی شده بود، امّا بایگانی اسناد مجلس فراگیر بود و به اسنادی خاصّ محدود نمی‌شد. از دیگر سو باید توجّه داشت که اسناد مجلس پس از یک بار بمباران در «یوم‌التوپ» و دو آتش‌سوزی ویران کننده بازمانده‌اند.[۵]

ارباب کیخسرو شاهرخ از سال ۱۲۸۸ تا ۱۳۱۹ نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملیّ بود.

در واقع حرکت سازنده پدیدارشدن کتابخانه را باید از دوره سوم مجلس دانست و خدمات ارباب کیخسرو در این امر فرهنگی بسیار چشمگیر بوده است. خود وی در جلسه دوازدهم دوره سوم (۵ ربیع‌الثانی ۱۳۳۳) با دقت تمام بیان کرده است «سیصد و نود تومان و دو هزار و پانصد دینار بابت خرید دویست و سه جلد کتاب از کتابخانه میرزا ابوالحسن‌خان جلوه برای مجلس… یکصد و بیست و هشت تومان و پنج‌ هزار و یک شاهی برای ساخت قفسه‌های کتابخانه، و صحافی کُتب و نیز پانزده تومان و دو هزار و هفتصد دینار برای خرید سایر کتب»[۶]
این بیان علاوه بر کاردانی، دقّت‌نظر و پاکدستی وی را نشان هم می‌دهد.
ارباب کیخسرو کتابخانه‌ مجلس و کتابهای آزاد در دوره فترت را چنین توضیح داده است:
«در موقع انفصال مجلس بیش از ۵۱ جلد کتاب در مجلس وجود نداشت. پس از انفصال، ۲۰۲ جلد کتب معروف مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه بعد که به‌مساعدت آقای حاجی سیدنصرالله آن معامله سرگرفت. بعد نیز به معیّت معزی‌ّالیه آقای مخبرالسلطنه را ملاقات و تقاضا نمودیم کتبی را که آقای احتشام‌السّلطنه برای کتابخانه ملّی به ایشان سپرده شد، به جهت کتابخانه مجلس بدهند و در ۱۵ شعبان برابر با هشتم اسد سیجقان ئیل ۱۳۳۰ موازی یکهزار و نود و یک جلد کتب فرانسه، فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی، و آلمانی و روسی تسلیم و رسید دریافت نمودند. موازی ۵۰ جلد نیز بعداً خریداری شده که جملگان بانضمام آنچه از سابق بوده تاکنون موازی ۱۳۹۴ جلد کتب موجود است»[۷]
بر کتابهای یاد شده کتابهای دیگری نیز افزوده شد و تا سال ۱۳۷۴ خورشیدی شمار اهداکنندگان کتب از احتشام‌السلطنه تا شیخ کاظم معزّی دزفولی به ۲۱ فقره رسیده است[۸] و تا همان سال ۵۰۰/۱۶ نسخه خطی و ۰۰۰/۱۵۷ کتاب چاپی و بسیاری از اسناد تاریخی، تابلوهای نقاشی و عکس در کتابخانه یاد شده نگهداری شده که در حال حاضر فزونی چشمگیری یافته است و کتاب‌ها و مجلّات و فهرست‌های انتشار یافته، چگونگی تحولّات کتابخانه مزبور را نشان می‌دهد.[۹]

شکل‌گیری کتابخانه و تنظیم نظام‌نام

کتابخانه مجلس در همان دوره سوم با همّت ارباب کیخسرو و همکاری‌های محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) آقا شیخ ابراهیم زنجانی، میرزاسیدحسن‌خان پورفرزانه، حاجی میرزا رضاخان (دکتر رضا افشار)، سیدنصرالله تقوی، در دو اتاق تو در تو در قسمت شرق حوضخانه، با برپایی چند قفسه چوبی، توسط مرحوم حسن پیر‌نیا (موتمن‌الملک) افتتاح شد و پس از مدتی در سال ۱۳۰۴ خورشیدی با ساختن کتابخانه‌ای نسبتاً معتبر در شرق مجلس و گزیدن مرحوم یوسف اعتصام‌الملک آشتیانی به ریاست آن، دوره نوین فعالیّت خود را آغاز کرد و به صورت رضایت‌بخشی درآمد که اکنون یکی از معتبر‌ترین کتابخانه‌ها و مراکز تحقیقاتی ایران به شمار می‌رود.
 

دکتر محمد مصدق در دوران نمایندگی مجلس شورای ملی.

اداره مباشرت مجلس نخستین نظام‌نامه تفصیلی کتابخانه مجلس را در هفت ماده (از ۶۳ تا ۶۹ ) تدوین کرد، امّا ارباب کیخسرو که انسانی دانش‌دوست ومنصف و با فضیلت بود به نوشته دکتر باستانی داد:

مجلس شورای ملی [*]

«این نظام‌نامه را کافی ندانست و در سال ۱۳۰۳ شمسی به درخواست وی دکتر محمد مصدّق‌السلطنه که نمایندگی مجلس را داشت، نظام‌نامه جدیدی را در چهار فصل و ۲۷ ماده تدوین کرد که طی چند جلسه شور و بررسی در کمسیونی مرکب از کیخسرو شاهرخ و دکتر مصدّق با حضور سلیمان اسکندری، سیدحسن‌تقی‌زاده، نصرت‌الدوله فیروز، سیدمحمّد تدّین، رضا افشار، عطاءالملک روحی در هفتم حوت (اسفندماه) ۱۳۰۴ به تصویب رسید. یک سال بعد نیز به همّت ارباب کیخسرو، نظام‌نامه داخلی کتابخانه به عنوان نظام‌نامه اساسی تهیه کرد و در پنج فصل و ۲۷ ماده توسط وی و رضا افشار و محمدولی اسدی تصویب شد»[۱۰]
نظام‌نامه داخلی «ویژه وظایف کتابدار و شرایط مراجعه به کتابخانه» است امّا نظام‌نامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی که امضای دکتر مصدّق (مصدق‌السلطنه) را دارد در ۲۷ ماده در چهار فصل (تشکیلات (۷ ماده) تنظیمات (ده ماده، دفتر سفارش دفتر کل، دفتر و فیش اشخاص، ذون، دفتر یادداشت، در محل کتب، در نمره‌گذاری فیش و فهرست به اضافه ۳ تبصره) استفاده از کتابخانه (چهارماده) مواد مختلف (شش ماده)»[۱۱]
درباره تهیه متن نظام‌نامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی، ارباب کیخسرو نوشته است
«اداره مباشرت کمیسیون از پنچ نفر از آقایان نمایندگان عظام تشکیل داد تا در اساس و تهیه نظام‌نامه آن بذل توجه فرمایند. در آن کمسیون، تهیه نظام‌نامه بر عهده حضرت آقای مصدّق‌السلطنه نماینده محترم و عضو آن کمیسون واگذار شد، مشارالیه نیز تحمّل زحمت و تهیه فرموده‌اند که در سواد مشخصًه موجودست»[۱۲]
در پایان نظام‌نامه آمده است:
«مواد بیست ‌و هفتگانه مرقومه در جلسات عدیده با حضور اعضاء کمسیون منتخبه از طرف اداره مباشرت مجلس با حضور مباشرین مطرح و در جلسه هفتم حوت ۱۳۰۳ با اتفاق آرا تصویب گردید»[۱۳]
لازم به یادآوری است که دکتر مصدّق در دوره اوّل مجلس شورای ملّی از طرف مردم اصفهان به نمایندگی انتخاب شد امّا به علّت نرسیدن سن وی به حد نصاب نمایندگی ایشان مورد قبول واقع نشد. پس از بمباران «خانه ملّت» از سال ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۳ قمری دکتر مصدق سرگرم تحصیل در فرانسه و سویس (نوشاتل)، مداوای مادر، تهیه رساله دکتری و جز اینها بود. پس از ورود به ایران تا برپایی مجلس پنجم در مشاغل دانشگاهی و حکومتی و وزارت، انجام وظیفه می‌کرد.
وی در انتخابات مجلس پنجم شرکت کرد، و به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در مجلس به عضویت «کمسیون معارف» درآمد، در آن دوره ضمن مبارزه با عوامل ضدمشروطه (کودتاگران ۱۲۹۹ خورشیدی) با همگامی تنی چند از آزادیخواهان استقلال‌طلب مجلس، فرصت‌های لازم برای خدمات فرهنگی گسترده فراهم نیامد. وی در این مدت دو جزوه: حقوق پارلمانی در ایران و اروپا (برای آقایان محترم نمایندگان دوره پنجم تقنینیه) و اصول قواعد و قوانینی مالیه در ممالک خارجه و ایران قبل از مشروطیت و دوره مشروطیت و چهار مقاله در مجله آینده انتشار داد و به عنوان یک نماینده آگاه بیشتر شناخته شد.[۱۴]
در دوره ششم با آنکه رضاشاه توسط قوای نظامی دست‌نشاندگان خود در انتخابات ایران دخالت کرد و آراء مردم را نادیده انگاشت، امّا در تهران چندتن از رجال ملّی و آزادیخواه همانند مرحوم مدرّس، مستوفی‌المالک، مؤتمن‌الملک، دکتر مصدق و… به مجلس راه یافتند. دکتر مصدّق به دلیل مطالعات و تألیفات خود نسبت به امور پارلمانی و چگونگی اداره آن و ساختار و تشکیلات آن نهاد جدید آگاهی زیادی داشت. شادروان ارباب کیخسرو با بصیرت کامل از وی خواست تا «تحمل زحمت فرموده» نظام‌نامه اساسی کتابخانه مجلس شورای ملّی ایران را تهیه نماید.

مطبعه در کنار کتابخانه مجلس

یکی از کارهای مهّمی که مرحوم ارباب کیخسرو انجام داد تأسیس مطبعه‌ای بوده که بتواند برخی از مشکلات مجلس و کتابخانه را نیز مرتفع نماید. وی در مذاکراتی در جلسه ۱۷۰ دوم ذیعقده ۱۳۳۸ بیان می‌دارد:
«در سابق آنچه لوایح و قوانینی که می‌گذشت، از برای طبع و توزیع، چاپخانه می‌رفت و به چاپ می‌رسید و چون مخارج زیادی به آن تعلّق می‌گرفت در صدد برآمدیم که چاپخانه خودمان داشته باشیم. سپس برای صرفه‌جویی در همین‌جا با ژلاتینی طبع و توزیع می‌شد که به‌این منتهی می‌شد که برای صرفه‌جویی در همین‌جا چاپ کنیم. ولی باید ملاحظه کرد که با این همه لوایح و قوانین راپورت کمسیون‌ها، فهرست عرایض‌ که باید طبع و توزیع شود، برای تمام این کارها همان دو نفر هستند که سایر لوایح و قوانین را طبع و توزیع می‌کنند»[۱۵]
ارباب کیخسرو در جلسه دیگری از مجلس (دوازدهم خرداد ۱۳۰۴ خورشیدی) به دنبال سخنان دکتر مصدّق بیان می‌کند
«راجع به مطعبه که آقای مصدّق‌السلطنه شرح مبسوطی فرمودند، اوّل در قسمت آنچه که از قدیم بوده و در اینجا آورده شده است، در ابتدای دوره چهارم جز سه ماشین شکسته که اگر تقویم می‌کردند شاید بیش از سه چهار هزار تومان ارزش نداشت و قریب یک خروار هم حروف شکسته به ما دادند که با آنها نمی‌شد کار کرد و در نتیجه در همان ابتدا یک خروار حروف از خارج خریدیم تا توانستیم شروع به کار کنیم»[۱۶]
دکتر مصّدق که هم در کار کتابخانه‌های مجالس صاحب‌نظر بود و هم در امور مالی مطبعه دقت‌نظر نشان می‌داد، در موردی از شادروان ارباب توضیحاتی را خواستار می‌شود و ارباب پاسخ می‌دهد:
فاما مبلغی را که آقای مصدق‌السلطنه فرمودند، خودشان تصدیق می‌فرمایند که آن مبلغ تمام سرمایه نبوده و در بودجه‌هائی که به مجلس آمده و تصویب شده است یک مبلغ از آن برای خرید اثاثیه تشخیص داده شده بود و یک مبلغ هم جهت خرج بوده است. خرج که جزو سرمایه محسوب نمی‌شود بلکه در موازنه دخل و خرج به‌حساب می‌آید. که تمام اسناد حاضر است که مفصلاً به‌عرض آقایان خواهد رسید. راجع به مطبعه مجلس خیلی صحبت در این مجلس شده است. خیلی اعتراضات از طرف دسته‌هائی که در مطابع ذی‌نفع هستند شده است. البته بنده هم تصدیق می‌کنم که با دائر شدن مطبعه مجلس ضررهائی متوجه مطابع دیگر شده است، برای اینکه یک قسمت از کارهایی که باید به‌آنجا برود می‌آورند اینجا. این چیز تازه‌ای نیست که بنده حالا عرض کنم. همان‌روزی‌ که وکلا رأی دادند می‌دانستند که این کار می‌شود. حالا هم می‌دانند اگر اقدامی مطبعه مجلس کرده، برحسب اراده خودش نبوده بلکه به‌موجب اسنادی است که در اداره مباشرت موجود است که به‌موجب مراسلاتی است که از طرف وزارت ‌مالیه به‌ اداره مجلس نوشته‌اند و در موقع خودش به‌عرض هیئت رئیسه رسیده است. و به‌موجب همان اسناد هیئت رئیسه تصویب کردند و بعد از اینکه بودجه را مجلس تصویب کرد اداره مباشرت اقدام نمود. بعلاوه ماشین‌هائی که ما تهیه کرده‌ایم قسمتی‌اش در سایر مطابع نیست. دوازده ماشین تمبر پست و ماشین کاغذ باندرل، این ماشین‌هایی است که بطرز جدیدی ساخته شده است و همین ماشین‌های قالب‌ریزی وخط‌کشی و ماشینهای دیگر که نظیر هیچ‌یک در ایران نبوده و نیست در هر صورت اداره مباشرت هر اقدامی که کرده است مطابق تصویب مجلس بوده است.
اما راجع به جرائم که آقای دکتر مصدق‌السلطنه فرمودند که ایشان نامحرم بوده‌اند.
این موضوع در جلسه خصوصی هم مطرح شد و آقایان وکلاء حضور داشتند پس از صورت دادن به‌ایشان مضایقه نشده است
آقایان اعضاء کمسیون محاسبات اینجا تشریف دارند و تصدیق می‌فرمایند که هر وقت صورت خواسته‌اند تقدیم شده است فقط اختلافی که بین ‌نظر آقای مصدق‌السلطنه و اداره مباشرت واقع شد این بود که ایشان می‌خواستند که آن صورت را بالجزء چاپ کنیم و چون این مسئله جریمه وکلا بود آقایان و کلاء راضی نشدند که به‌ آن رأی بدهند. صاحبان جریمه می‌بایست رای بدهند تا اداره مباشرت اطاعت کند.[۱۷]
سخن پایانی
اندیشه پدید‌آوردن کتابخانه (و مرکز اسناد و مدارک) در مجلس شورای ملّی ایران، همانند دیگر کشورهای جهان، امری مدنی و سنجیده بوده که نخستین‌بار دکتر ولی‌‌الله‌خان نصر به آن اشاره کرد و نمایندگان فرهیخته مجلس آن روزگار با گزینش ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زردشتیان در مجلس و رئیس تدارکات و کارپردازی، در عملی شدن آن تلاشهای بسیار از خود نشان دادند و سرانجام با کوشش‌های علاقه‌مندانه ارباب کیخسرو کنار حوضخانه مجلس در دو هر اتاق، کتابخانه و مرکز اسناد کوچکی پدید آمد و مرحوم مؤتمن‌الملک رئیس مجلس آن‌را افتتاح کرد
در مجلس پنجم و ششم که شادروان دکتر محمّد مصدق به نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب شده بود، با آگاهی زیادی که در امر پارلمانی و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی آن داشت، بی‌تردید به عنوان عضو کمسیون معارف، نسبت به کتابخانه مجلس و ایجاد نظم و مقررات دقیق در آن، مورد مشورت و گفت‌وگو قرار گرفت و ارباب کیخسرو از وی تقاضا کرد که نظام‌نامه اساسی درباره کتابخانه تهیه نماید.
دکتر مصدّق با علاقه‌مندی خاصی نظام‌نامه مزبور را در ۴ فصل و ۲۷ ماده فراهم آورد و پس از رایزنی با دیگر صاحبنظران مجلس، آن نظام‌نامه مورد تصویب قرار گرفت ایجاد چاپخانه برای مجلس از ضروریات بود که ارباب کیخسرو درآن‌باره نیز خدمات ارزنده‌ای از خود نشان داد.
دکتر مصدّق چند بار در مجلس درباره مطبعه مزبور و مسائل گوناگون، آن پرسشهایی به عمل آورد و ارباب کیخسرو با ارائه مدارک و اسناد و صورتهای مالی پاسخ‌های لازم را ارائه داشته است. از آن زمان بدین سو کتابخانه و مطبعه مجلس در فعالیت‌های مستمر و ثمربخش پارلمانی و مردمی قرار داشته‌اند و از ذخایر گرانبهای فرهنگی که میراث تاریخی ملّّت ایران است، پاسداری کرده‌اند و خدمات شایسته آن نهاد ملّی در سالهای اخیر جلوه بیشتری داشته که قابل قدردانی است و امید فراوان وجود دارد که یاد همه‌ کسانی که در بر پا داشتن این موسسه عظیم فرهنگی و علمی کوشش کرده‌اند، جاودان نگاه داشته شود و به زبان خواجه شیراز
بدین رواق زبر جد نوشته‌اند به زر که جز نکویی اهل کرم نخواهد ماند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

^[1][۱]) (مذاکرات مجلس شورای ملّی) دوره یکم، جلسه ۱۸۹، دهم شوال ۱۳۲۵، مجلس: روزنامه رسمی 

^[2][۲]) همان

^[3][۳]) تقی‌زاده. سید‌حسن «نخستین مجلس شورا» مقالات تقی‌زاده زیرنظر ایرج افشار تهران، افست ۱۳۴۹ 

^[4][۴]) [کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی]، تاریخچه کتابخانه مجلس،  اولین کتابخانه رسمی کشور (تهران، کتابخانه، موزه…، ۱۳۷۴) ص ۱۱ و ۱۰

^[5][۵]) باستانی راد. حسن، بهارستان (تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ۱۳۹۰) ص ۱۲۲ 

^[6][۶]) مذاکرات مجلس شورای ملّی دوره سوم  جلسه ۱۲، پنجم ربیع‌الثانی ۱۳۳۳ مجلس، روزنامه رسمی

^[7][۷]) شاهرخ، ارباب کیخسرو، یادداشتهای کیخسرو شاهرخ به کوشش و زیرنویس دکتر جهانگیر اشیدری (تهران، پرچم ۱۳۵۵) ص ۹۲-۱۹۱ 

^[8][۸]) تاریخچه کتابخانه مجلس ص ۷۱-۴۳

^[9][۹])  برای آگاهی بیشتر ← تاریخچه کتابخانه مجلس و منابع دیجیتالی و اینترنتی پاورقی کتاب بهارستان ص ۱۲۹

^[10][۱۰])  باستانی‌راد همان ص ۱۲۶

^[11][۱۱]) تاریخچه کتابخانه مجلس  ص ۱۱۷- ۱۰۹

^[12][۱۲]) یادداشت‌های کیخسرو شاهرخ ص ۲۳۲

^[13][۱۳]) تاریخچه کتابخانه مجلس ص ۱۱۷

^[14][۱]) (مذاکرات مجلس شورای ملّی) دوره یکم، جلسه ۱۸۹، دهم شوال ۱۳۲۵، مجلس: روزنامه رسمی 

^[15][۲]) همان

^[16][۳]) تقی‌زاده. سید‌حسن «نخستین مجلس شورا» مقالات تقی‌زاده زیرنظر ایرج افشار تهران، افست ۱۳۴۹ 

^[17][۴]) [کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی]، تاریخچه کتابخانه مجلس،  اولین کتابخانه رسمی کشور (تهران، کتابخانه، موزه…، ۱۳۷۴) ص ۱۱ و ۱۰

^[18][۵]) باستانی راد. حسن، بهارستان (تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ۱۳۹۰) ص ۱۲۲ 

^[19][۶]) مذاکرات مجلس شورای ملّی دوره سوم  جلسه ۱۲، پنجم ربیع‌الثانی ۱۳۳۳ مجلس، روزنامه رسمی

^[20][۷]) شاهرخ، ارباب کیخسرو، یادداشتهای کیخسرو شاهرخ به کوشش و زیرنویس دکتر جهانگیر اشیدری (تهران، پرچم ۱۳۵۵) ص ۹۲-۱۹۱ 

^[21][۸]) تاریخچه کتابخانه مجلس ص ۷۱-۴۳

^[22][۹])  برای آگاهی بیشتر ← تاریخچه کتابخانه مجلس و منابع دیجیتالی و اینترنتی پاورقی کتاب بهارستان ص ۱۲۹

^[23][۱۰])  باستانی‌راد همان ص ۱۲۶

^[24][۱۱]) تاریخچه کتابخانه مجلس  ص ۱۱۷- ۱۰۹

^[25][۱۲]) یادداشت‌های کیخسرو شاهرخ ص ۲۳۲

^[26][۱۳]) تاریخچه کتابخانه مجلس ص ۱۱۷

^[27][۱۷]) همان ص ۲۳۲

به نقل از سایت مجله فرهنگی و هنری بخارا (نشریه شماره 82 بخارا)ـ

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 ـ [*] ـ توضیح از هیئت تحریریه نشریه جنبش سوسیالیستی ،نشریه سازمان سوسیالیستهای ایران ، سوسیالیست های طرفدار راه مصدق:

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد عکس «سر درمجلس شورای ملی در اوایل کارمجلس» از لینک زیر استفاده کنید.:

http://www.ois-iran.com/2017/azar-1396/ois-iran-7692-sardare_majlese_schorayemelli....htm

تاريخ انتشار  در سايت سازمان سوسياليستهای ايران درروزيکشنبه ۱۲ آذر ۱۳۹۶ - ۳ دسامبر ۲۰۱۷