زمان انتشار: ۷:۲۹ - ۱۳۹۰/۸/

ادعانامه جدیدعلیه مصدق/شاه کودتا کرد یامصدق؟

احزاب و تشکل ها - پیروز مجتهدزاده در یادداشتی برای خبر آنلاین نوشته است: اگر حقایق مربوط به رویدادهای مرداد 1332 را به درستی نشناسیم، از گرداب ماجرا آفرین فرهنگ سیاسی کینه توزی و انتقامجویی رهایی نخواهیم داشت.

پیروز مجتهدزاده

در مطالعه برخی واکنش ها در خبر آنلاین به نوشته هایم در باره کودتا بودن یا نبودن رویداد های 28 مرداد 1332 که در مورخه 28 مرداد 1390 در همان شبکه انتشار یافته بود، توجه شد که عنایت کافی به این حقایق نشده است که نوشته های عرضه شده در این رابطه تکرار قصه های تکراری ملال آور 50-60 سال گذشته نیست که با استفاده از همان قصه های کهنه بدان پاسخ داده شود.

این نوشته ها از نگاهی علمی (انتقادی) تهیه شده است با استفاده از استدلال ها و استناداتی نو بر آنچه در مرداد 1332 گذشت و سبب وارونه نوشتن بخش هایی از تاریخ سیاسی اخیر ایران شده است: وارونه نوشتنی که عصبیت و عصبانیت و انتقامجویی را به جای بی طرفی علمی در نگاه به مسائل به فضای فرهنگ سیاسی ایران تزریق کرد و سبب این همه نگون بختی در جامعه ما شد.

این نوشته ها حاصل بیش از چهل سال پرس و جوی شفاهی و بیش از بیست سال پژوهش نویسنده است در اسناد دولتی داخلی و خارجی – اسناد طبقه بندی شده دولتی، نه کتاب های نوشته شده این و آن که به عنوان اسناد تاریخی به خورد مردم داده می شود.
در همان رابطه،شایان توجه است که در باره همه بازیگران سیاسی فراوان نوشته شده ولی در باره بازیگر اصلی، یعنی شادروان دکتر مصدق، نوشته ها اگر کم نباشد، نوشته های تحقیقی تاریخی فوق العاده اندک است و همین موضوع علت اصلی سردرگم شدن داستان ماجراهای مرداد 1332 شمرده می شود.
آنچه در نگاه به تاریخ آن دوران و نقش مصدق بیشتر از همه جلب توجه می کند در حقیقت طرح گسترده ایده های میهن دوستی و دموکراسی خواهی بود که اگر چه یکسره از روی صداقت بود، ولی همیشه با عمل هماهنگی نداشت. پنهان کاری های او، برای مثال پنهان کردن حکم عزل خود حتی از سه – چهار وزیری که تا آخرین لحظه به او وفادار بودند، فقط می توانست ناشی از عدم صداقت باشد و نداشتن اعتماد به دوستان وفادار.

شعارپردازی های گسترده در لزوم دموکراتیک بودن مقام سلطنت،در عمل به صورت سرپوشی در آمد بر دیکتاتوری های حیرت انگیزی که خودش اعمال کرد،البته به دست آویز "اختیارات ویژه" که در تضاد مستقیم بود با اصل حاکمیت پارلمان در دموکراسی ها.

غش کردن های مصلحتی که فقط می توانست به منظور فریب دادن ملت ایران باشد که مسلما با چنین نمایش هایی"عوام" فرض می شدند. یا اینکه با بالا گرفتن تب ماجرا های مرداد 1332، از مجلس شورای ملی خارج شده و در میدان بهارستان، خطاب به عابران حیرت زده در اشاره به پارلمان کشور می گوید: مجلس آنجا (که نمایندگان منتخب مردم نشسته اند) نیست، مجلس شما (مردم انتخاب نشده) هستید. بازهم نمونه دیگر، پس از ملی کردن نفت به شیوه ای که به اقرار و تایید همه کارشناسان معتبر از جمله مشاوران فنی درستکار خود ایشان، به زیان منافع ملی ایران تمام شد، تلاش بر این بوده است که "عوام" را با این گونه شایعات دلشاد کنند که مصدق در دادگاه بین الملل در جای نماینده بریتانیا نشست و در پاسخ به چرایی این کار گفت به تلافی اینکه آنها برای سال ها در جای مانشستند و ما حالا در این محل (بی ربط) ساعتی را به تلافی (بی معنی و محتوا) می گذرانیم....

انکدتanecdoteیا افسانه پردازی های چندش آوری که نمی تواند جز اهانت به درایت مردمی شمرده شود که علی الاصول می بایستی با داشتن آگاهی های لازم و تهی از شایعات، حرمت درایت و نقش خود را در جامعه اعتلا داده و "ملت" محسوب شوند، نه "عوام".
شادروان مصدق که با عصبیت فراوان،در واکنش به تردید همگنان، عنوان "دکتر" را حتی در امضای خود به کار می گرفت، بدون تردید فردی زیرک، میهن دوست، پاکدامن و در عین حال، از نظر پندار و کردار، آدمی بسیار پیچیده بود آنچنان که به گمان، هیچ کس نتوانسته باشد از مکنونات واقعی در ژرفای اندیشه و اهدافش سر در آورد. دوست دارانش بر این باور هستند که او پس از عبور از کشمکش های توان فرسای مربوط به ملی کردن نفت و تعطیل کردن مجلس به شخصیتی عصبانی و لج باز تبدیل شده بود،ولی نشانه های قاطعی در دست است ثابت کننده این حقیقت که ایشان از همان آغاز این کشمکش ها شدیدا عصبی، متعصب و لجباز بود.

نگاهی به متن مذاکرات مورخ 8 تیرماه 1329 مجلس شورای ملی، آن قسمت که مربوط می شود به مشاجره مستقیم و دو به دوی آقایان مصدق و رزم آرا، می تواند ما را با این روحیه ایشان آشنا سازد:

- دکتر مصدق - پارچه پارچه بکنند، زیربار حکومت این جور اشخاص نمی‌رویم (به) وحدانیت حق خون می‌کنیم، خون  می‌ریزیم، و کشته می‌شویم (باعصبانیت) اگر شما نظامی هستید من از شما نظامی‌ترم .می‌کشم. همینجا شما را می‌کشم.
- رزم آرا - من از آقای مصدق تعجب می کنم! مجلس جای استدلال و بحث است نه جای منازعه و مشاجره و فحش. اگر جای فحش بود چند نفر چاله میدانی میآمدند اینجا.
(مذاکرات مجلس شورای ملی، جلسه 42، روز پنجشنبه 8 تیرماه 1329، به نقل از روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، سال ششم، شماره 1569، پنجشنبه 15 تیر 1329، صفحه اول).

آقای سید رفیع سادات رسول طالقانی در شهادت نامه ای در روزنامه جمهوری اسلامی اقرار دارد که مصدق در حضور وی بانواب صفوی در اجرای تهدید های بالا صحبت کرد (روزنامه جمهوری اسلامی – مورخ چهارشنبه 28 دی 1373 = 16 شعبان 1415 – شماره 4533 – سال شانزدهم).و همه آگاهند که مصدق همزمان با گرفتن "اختیارات ویژه از مجلس شورای ملی، اقداماتی صریح، آشکارا و تقریبا توام با مباهات را برای منع تعقیب قانونی قاتل رزم آرا آغاز کرد. این رویداد خشونت بار به خوبی می رساند که مصدق از همان آغاز کشمکش های داخلی مربوط به مساله ملی کردن نفت دچار تعصبات و عصبانیت ها و لج بازی های شدید و انتقامجویانه بود.... 

آنچه برای من مهم است اصل رویداد های 60 سال پیش، یا خوب و بد بازیگران آن دوران نیست: آنچه برای من اهمیت فراوان دارد اینکه تاثیر این عصبیت ها و لج بازی ها توام با صحنه سازی ها اثر مستقیمی بر عصبانیت فضای اندیشه سیاسی زمان خود ایشان،داشته و در شکل گیری فرهنگ سیاسی نسل های بعد سخت موثر افتاده است، چنانکه خیره سری های انتقامجویانه برخی از طرفدارانش را باید مسول اصلی به قهقرا کشاندن فرهنگ سیاسی جامعه ایرانی دانست.

انتقام و انتقامجویی در فرهنگ سیاسی کشور به صورت عادی در آمده است و انتقامجویی های قبیله ای خانمان براندازی که بیش از نیم قرن به درازا کشید، سیاست را که اساسا باید "تدبیر برای مدیریت بهینه کشور" باشد، به دعوا های شخصی و قبیله ای برای رسیدن به قدرت بر اساس کینه توزی تبدیل کرد که ما امروز شاهد نتایج دلخراش این وضع هستیم. این گونه بود که جامعه سیاسی کشور دچار بلای "سیاه" و "سفید" دیدن همه چیز و همه کس شد و تزویر و شایعه پراکنی و شعار پردازی های عوامفریبانه در چارچوب قهرمان پروری و قهرمان پرستیجای تاریخ نویسی بی طرفانه را گرفت و فضای فکری جامعه سیاسی کشور را مسموم کرد و جامعه سیاست زده عصبانی را از سال 1356 به سوی یک سلسله تظاهرات انتقامجویانه مطالعه نشده به حرکت در آورد که ایران را به سوی سرنوشتی برنامه ریزی نشده راهی نمود تا آنجا که افراد بیگانه بری از هر گونه شایستگی اخلاقی و سیاسی دست در دست بازرگان ها و سنجابی ها و فروهرها و .... برای استقلال و آزادی ایران فریاد می زدند.
با مهاجرت آیت اله خمینی از نجف به پاریس و به حضور ایشان شتافتن مدعیان ملی گرایی مصدقی،سبب برملا شدن بی اعتقادی آنان به شعارهاشان شد و راه را برای تبدیل آن حرکات به"انقلاب اسلامی" هموار نمود، و حقیقتا باید تبدیل آن بلوای قدرت طلبی به انقلاب اسلامی را دگردیسی میمنت اثری دانست که از متلاشی شدن حتمی کشور در جنگ تحمیلی و کشمکش های چریکی اجنتاب ناپذیر پسا انقلابی، جلوگیری کرد.
این گونه مطالعه انتقادی تاریخ سیاسی اخیر کشورم، توام با زمینه های تربیت خانوادگی نیمه دینی – نیمه خان منشی ام و چهل سال زندگی در دموکراسی های غربی، در عمل به من آموزاند که تزویر و شایعه سازی و عوامفریبی بلای اصلی بوده است بر جان فرهنگ سیاسی کشورم، حال آنکه آنچه می تواند به نجات جامعه ما کمک کند، رهایی از این فضای مسموم است در راه رسیدن به دموکراسی: و آنچه می تواند به استقرار دموکراسی کمک کند، همانا صداقت در اندیشه و کردار و صراحت در پندار و گفتار آحاد جامعه است، به ویژه میان سرآمدان سیاسی جامعه و عوام نشمردن مردمی که علیرغم "اصل" شمرده شدن در مفاهیم دموکراتیک، بیش از شصت سال است که در مقام "عوام" قربانی تحریف های تاریخی بوده اند.

امروز بدیهی است که چنین مطالعاتی به این نتیجه منجر می شود که راه رسیدن به دموکراسی از مسیر اصلاح این تحریف های فرهنگی – تاریخی و بالابردن آگاهی های تاریخی و جغرافیایی مردم می گذرد. در این رهگذر است که خود را وادار می بینم به اندازه توانایی ام با فرهنگ سیاسی منحطی که نسل امروز از نسل های پیشین میراث برده است،مقابله کرده و برای روشن شدن برخی دقایق از تاریخ تحریف شده در غوفای شعارپردازی های نیم قرن گذشته، گامی بردارم. بدیهی است که در این وادی، وقت خود را در تلاش برای "خوب" یا "بد"جلوه دادن این و آن در گذشته ها بیهوده نخواهم کرد، چون این کار سودی به حال کسی نخواهد داشت. ولی بر این گمان قاطع هستم که مطالعه دوباره و دقیق ماجرا های مربوط به نهضت ملی کردن نفت و رویدادهای پس از آن می تواند پرده ابهام از چهره بازیگران اصلی بازگشوده و می تواند به روشن شدن بسیاری از ابهام های ناشی از شعارپردازی های نیم قرن گذشته کمک کند و این روشنگری می تواند رستگاری دموکراتیک جامعه ایرانی را یاری دهد.
در این رهگذر، درگیر شدن در کشمکش های لفظی و شعارپردازی های شناخته شده شش دهه گذشته راکه روزنامه های اطلاعات و عصر ایران در راستای "تاکتیک خفه کردن منتقدین" علیه من ساز کردند،سودمند نمی دانم. بلکه می خواهم بدانم اسناد و مدارک حقایق را چگونه مطرح می کنند. اسنادی که در این نوشته مورد استناد من هستند، اسناد طبقه بندی شده دولت های ایران و ایالات متحده و بریتانیا هستند و شهادت متقن شاهدان عینی ماجرا و دست اندرکاران رویدادها و کارشناسان معتبر داخلی. این اسناد به من می گویند که ریشه اختلافات میان سرآمدان سیاسی کشور در میانه قرن بیستم را باید در شیوه متفاوت برخورد آنان با نهضت و قانون ملی کردن نفت و مساله احقاق حقوق ایران در سهام و سود حاصله از درآمد شرکت های تابعه شرکت نفت ایران و انگلیس جست و جو کرد.
مساله ملی کردن صنعت نفت، علاوه بر سرشاخ کردن مستقیم منافع ملی ایران با منافع استعماری بریتانیا، سبب بروز اختلافات داخلی گسترده ای شد که به شکاف خانمان برانداز میان نیروهای ملی و میهنی کشور انجامید. مخالفت با امتیاز های انگلیسی در نفت ایران از اواخر قاجاریه میان سرامدان سیاسی ایران رونق داشت و مبارزات رضا شاه در برابر استعمار بریتانیا در خوزستان که کاملا موفق بود و برای احقاق حقوق ایران در نفت که اگرچه به موفقیت درخشانی نرسید، توانست اندیشه مبارزه با انگلیس برای ملی کردن نفت را در ایران رونق دهد. همه سرآمدان سیاسی ایران آن روز در این اندیشه همگام و هم آوا بودند جز سپهبد رزم آرا، نخست وزیر وقت که معتقد بود برای احقاق حقوق ایران در نفت باید با انگلیس به توافق رسید: حرفی که بی اعتنایی نسبت بدان در سال 1331 مورد تاسف همگان شد.
به هر حال، یک هفته پس از قتل رزم آرا اندیشه ملی کردن نفت (در 24 و 29 اسفند ماه 1329) به صورت "قانون ملی کردن نفت" به تصویب مجلسین و به امضای شاه رسید. در این قانون بدست آوردن اختیارات کامل مدیریت تولید و فروش نفت پیش بینی شده بود. یکی از موارد پر اهمیت در این برخورد این بود که سهم 16 درصدی مورد ادعای ایران در 59 شرکت تابع – شرکت هایی که شرکت نفت مادر (شرکت نفت ایران و انگلیسAnglo-Persian Oil Company) در کشورهای دیگر تاسیس نمود، چگونه می بایستی احقاق شود.

نگاهی به قراردادهای موجود ما را با این حقایق آشنا می سازد که حقوق 16 درصدی ایران از درآمدهای خارجی در ماده 10 قرارداد 1901 دارسی تصریح شده بود. شرکت نفت یاد شده از آن تاریخ گسترش فراوانی پیدا کرد و شعبات پر اهمیتی در کشورهای دیگر تاسیس کرد که چشمگیرترین آن ها تاسیسات نفتی در بریتانیا و مستعمراتش مانند هندوستان و شعباتی که در کشورهای عمده نفتی عربی مانند عراق، لیبی، کویت و قطر تاسیس شده بودند. حتی امتیازنامه های مربوط به شرکت های نفتی تاسیس شده در این چهار کشور عمده سهم ایران از درآمد نفتی آن شرکت ها را مورد تایید داشت.

در سال 1920، موافقت نامه ای میان مارتین آرمتیاژ اسمیت Martin Armitage Smithمستشار مالیه ایران و کمپانی امضا شد که بر اساس آن مقرر گردید شرکت نفت ایران و انگلیس 16 در صد از منافع تمام عملیات مربوط به نفت ایران در آن کمپانی ها را به دولت ایران بپردازد. در سال 1328 ارزش دارایی های شرکت در سراسر دنیا 254 میلیون پوند بود که از آن رقم بزرگ فقط حدود سی میلیون مربوط به در آمد داخل ایران می شد. به گفته دیگر ارزش دارایی های شرکت نفت ایران و انگلیس در خارج از مرزهای ایران از سه برابر ارزش دارایی های آن در داخل ایران بیشتر بود و 16 درصد در آمدهای مربوط بدان علی الاصول می بایستی به ایران برسد. نصرت الدوله (فیروز میرزا) وزیر مالیه در اوایل دهه 1330 در احقاق حقوق ایران در این راستا تلاش های خوبی را انجام داد. همین موضوع در قرارداد الحاقی 1928 و در بند دهم قرارداد 1933 رضا شاه با طرف انگلیسی در چارچوب "در آمدایران از روند دریافتی ها" مورد اشاره قرار دارد.

اگرچه بریتانیا با ترفند های حقوقی فراوان توانست از اشاره صریح به این حق و حقوق ایران در اسناد بعد از قرارداد 1928خود داری ورزد، قطعا نتوانست از تبدیل شدن مطالبه این حق به یک آرزوی ملی و بخش مهمی از اهداف نهضت ملی برای ملی کردن نفت، جلوگیری کند.
از سوی دیگر، اگر فرض بر این داشه باشیم که در قرارداد 1933 یا دیگر قرادادهای پس از آن اشاره مستقیمی به حقوق ایران در سهام و سود شرکت های تابعه در خارج نشده باشد، ملی کنندگان نفت نمی بایستی آن حق مسلم را خاتمه یافته فرض نمایند. یااینکه اگر تهمت بی توجهی به این حقوق در قرارداد های پیشین را به عنوان واقعیت بپذیریم، مسلما آن قراردادها نمی توانست و نمی بایست پایان خواست های ملی ایران در آن رابطه قلمداد شود، چنانکه دوستان و بستگان و مشاوران آگاه مصدق هم در این زمینه به او هشدار می دادند.

برای نمونه نگاه کنید به خاطرات منوچهر فرمانفرما، از بستگان نزدیک مصدق و از کارشناسان برجسته نفتی در آن دوران که در کتاب "خون و نفت"(ترجمه فارسی، انتشارات ققنوس، تهران 1383) تاکید دارد که نسبت به سهم 16 درصدی ایران در شرک های تابعه از مصدق خواست سهل انگاری نشود. وی در صفحه 8-327 همان کتاب می نویسد: "مدیریت شرکت نفت انگلیس و ایران ... به ایران فشار آورد تا ادعاهای خود را نسبت به شرکت های تابعه کنار بگذارد. و این مصدق بود که سرانجام این ادعا را دور انداخت. او گفت که این کار به صلاح ملت ایران است. در واقع او بیش از هر کس دیگری در تاریخ به زیان ایران عمل کرد".
در برخورد با این واقعیت ها تردیدی برجای نمی ماند که ملی کردن نفت به شیوه ای که مصدق انجام داد، طبیعتا ایران را اسیر قوانین و مقررات بین المللی می ساخت و در عمل به دنیا اعلام می نمود که ایران بر اساس مقررات بین المللی فقط آنچه را که در درون مرزهای خود دارد به اختیار گرفته، و قبول دارد که نسبت به همه حق و حقوق و مطالبات مربوط به دارایی های بین المللی شرکت ملی شده صرف نظر کرده و برای همیشه از طرح قانونی ادعا نسبت به حقوقش در سهام و سود 59 شرکت نفت تابع شرکت اصلی در جهان، به ویژه در سهام و سود شرکت های نفتی کشورهای نفتی عربی مانند عراق و لیبی و کویت و قطر که در مجموع می توانست از ارزش نفت داخلی بیشتر باشد، خود را محروم ساخته است.
برای آشنایی بیشتر با این مهم ضروری است بازهم توضیح داده شود: در حالی که ملی کردن یک شرکت مشترک میان دو ملت، کشور ملی کننده را برای همیشه از همه حق و حقوق مورد ادعا در شعبات خارجی آن شرکت محروم می سازد، هیچ قرارداد و پروتکلی دو جانبه (سازش دو جانبه به پیشنهاد رزم آرا) میان آن دو کشور نمی تواند نقطه پایان بر مطالبات ملی در رابطه با موضوع قرارداد بگذارد.

برای مثال، مرز های ایران و عثمانی و بعدها عراق در شط العرب، از قرارداد های ارض روم در قرن نوزدهم و قراردادها و پروتکل های بعدی، همیشه بر کرانه های ایرانی در نظر گرفته می شد، جز در دو مورد مربوط به پیش کرانه های خرمشهر و آبادان که خط مرزی روی خط تالوگ رودخانه قرار داده شد. دولت های ایران همه این قراردادها و پروتکل ها را امضا کردند ولی هرگز از خواست ملی خود در زمینه قرار دادن خط مرزی دو طرف در امتداد خط تالوگ سراسر شط العرب دست برنداشتند. همین که ایران احساس کرد می تواند این حقوق دیرین خود را بدست آورد، قانونا پشت پا به همه آن قراردادها و پروتکل ها زد و بر اساس قرارداد 1975 الجزیره توانست حقوق حقه خود را تثبیت کند. اما هنگامی که یک کشور حقوق خود را در شرکتی یا موضوع جغرافیایی با کشور دیگر ملی کند، دیگر هیچ حق اعتراض و ادعایی را نسبت به آنچه در خارج از مرزهای خود داشته باشد، برای خود باقی نمی گذارد.
شادروان مصدق که خود را دکتر در حقوق می دانست، می بایستی این دقت را می داشت که مقررات بین المللی اجازه نمی دهد که دولتی پس از ملی کردن یک شرکت مشترک با دیگران، به گذشته برگردد و ادعای حق و حقوق در بخش هایی از منابع شرکت ملی شده را مطرح نماید. در حقیقت مساله ملی کردن صنعت نفت، به شیوه ای که مصدق پی گیری کرد، علاوه بر سرشاخ کردن مستقیم منافع ملی ایران با منافع استعماری بریتانیا که رزم آرا پرهیز از آن را توصیه می کرد، سبب بروز اختلافات داخلی گسترده ای شد که سر انجام به شکاف خانمان براندازی میان نیروهای ملی و میهنی کشور انجامید.
مصدق با این کار خود، البته توانست بریتانیا را از نظر سیاسی شکست دهد: شکستی که البته سبب بالا گرفتن حس ناسیونالیزم ایرانی به سبک و سیاق فرهنگی شد که در سناریوی هنرمندانه "دایی جان ناپلئون" به خوبی تشریح گردید، به اضافه جلوه های چندش آور "شوونیستی" ناشی از آن که هنوزهم در بازتاب هایی مانند تلاش برای تغییر نام های بین المللی مشاهده می شود. ولی این گونه ملی کردن نفت نمی توانست برای منافع ملی ایران جز شکستی دلخراش به حسابی دیگر آید.

در مقابل،حقایق تاریخی نشان می دهد که وارد آوردن این شکست سیاسی به آن بهای گزاف اقتصادی برای شخص مصدق این ارزش را داشت که در ایران و جهان به "قهرمان شکست دهنده شیر پیر استعمار انگلیس" تبدیل شود. بریتانیا هم که سرمست پیروزی اقتصادیش، ظاهرا از این شکست سیاسی سخت عصبانی بود، به کمک ایالات متحده امریکا،جهان را وادار به تحریم ایران نمود و این تحریم در آن دوران ضعف و شکنندگی کشور، شرایطی را پیش آورد که برای ایران راهی باقی نگذارد جز امضای قرارداد کنسرسیوم که نفت ملی شده داخلی ما را هم در اختیار امریکا و انگلیس گذاشت و به این ترتیب، با ملی کردن نفت به شیوه ای که مصدق انجام داد، ایران همه چیزش را از دست داد، ولی ایشان به "قهرمان" مورد نظر تبدیل شد.
خوب به خاطر دارم در جلسه ای دانشگاهی، ولی غیر علنی که آقای دکتر حبیب لاجوردی از طرف تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد،در حاشیه کنفرانسی ترتیب داد که انجمن مطالعات ایران معاصر به مدیریت دکتر عالیخانی، پروفسور مک لاکلن Professor Keith McLachlanو من، در فروردین 1990 در باره نفت ایران در دانشگاه لندن برگزار کرد، شادروان دکتر فوآد روحانی، مشاور فنی- حقوقی مصدق که بعدها به دبیرکلی اوپک رسید، به عنوان شاهد عینی ماجراهای نفتی آن دوران صحبت می کرد. در آن جلسه، به تصدیق شادروانان دکتر محمد یگانه و مهندس فتح اله نفیسی، دو تن دیگر از مشاوران و برجستگان امور نفتی ایران که در جلسه حضور داشتند، تایید نمود که در آخرین پیشنهاد راه حل بریتانیا که به "پیشنهاد مشترک" انگلیس و امریکا معروف است، به موضوع حقوق مورد ادعای ایران در سهام 16 درصدی ما در شرکت های تابع به عنوان یک احتمال قابل بحث، اشارات غیر مستقیمی رفته است و ادامه داد "مع الوصف آقای نخست وزیر، ما (مشاوران فنی و حقوقی) را خواست و گفت آقایان بروید و راه رد کردن این پیشنهاد را پیدا کنید و من این را "یک اشتباه بزرگ" می دانم.

در آن جلسه و با شنیدن آن اقرار کم نظیر، نگارنده که از همه جوانتر و کم طاقت تر بود از ایشان پرسید: "شما چرا این حقیقت تلخ تر از زهر را برای پنجاه سال از ملت ایران پنهان داشته و اجازه دادید تحریف های تاریخی و انتقامجویی های قبیله ای ناشی از آن ما را گرفتار این فرهنگ سیاسی منحط کرده و به این روز نشاند؟" پاسخ ایشان این بود که: "کلت یا کالت =cultمصدق (مکتب قهرمان پرستی مصدقی) قوی تر از آن است که ما بتوانیم این حقایق را برملا کنیم و از گزند آنان در امان باشیم". و نگارنده نسبت به آن شخصیت بسیار ارزنده جسارت ورزیده و گفت: "البته در این فرهنگ سیاسی منحط ما هرکس به فکر خویش است و هیچ کس را باکی از به خطا رفتن آینده سیاسی مردمی نیست که "ملت" خوانده می شوند، ولی در اسارت ماجراجویی های شخصی و خانوادگی قهرمانان سر می کنند".
در حالی که طرفداران مصدق، ملی کردن نفت به سبک و سیاقی که او به ثمر رساند را یک "شاهکار ملی" خواندند، مخالفان او همان هنگام و بعدها این گونه ملی کردن را یک "خیانت علنی" قلمداد کردند. اما در یک کار تحقیقی علمی که من در اینجا پی گیر هستم فقط می توان به نظر متخصصان و کارشناسان بی طرف مساله توجه و تکیه کرد. علاوه بر پژوهشگران برجسته در مطالعات تاریخی و اجتماعی که ملی کردن نفت به صورتی که مصدق مرتکب شد، را خطا دانسته اند، کارشناسان برجسته امور نفتی تقریبا به اتفاق آرا ملی کردن نفت به سبک و سیاقی که مصدق انجام داد را یک اشتباه یا خطای اساسی قلمداد کرده اند.

شادروان دکتر فواد روحانی در صفحه 380 کتاب "زندگی سیاسی مصدق در نهضت ملی ایران" رد پیشنهاد مشترک امریکا و انگلیس برای حل بحران نفت توسط مصدق را یک "تاسف" قلمداد کرد و در جلسه یاد شده در بالا "یک اشتباه بزرگ" قلمداد نمود. دکتر محمد علی موحد از پژوهش گران ارزشمند کشور که در این مورد مطالعات فراوانی دارد، در صفحه 672 کتاب "خواب آشفته نفت" می گوید: به نظر می رسد که موضع منفی مصدق در برابر پیشنهاد تجدید نظر شده امریکا – بریتانیا اشتباه بود. دکتر پرویز مینا از مدیران حقوقی بلند پایه نفت ایران در صفحه 342 کتاب "نگاهی به...." نوشته جلال متینی گفته است: "به عقیده من بزرگترین خطایی که دولت مصدق کرد همین "رد پیشنهاد مشترک" بود و.....
اما چرا مصدق خواسته است به بهای چنان لطمه ای بزرگ به منافع ملی ایران، در برابر بریتانیا به یک پیروزی سیاسی دست یابد و به قهرمان ملی تبدیل شود؟ پاسخ به این سوال بسیار دشوار است، چون مصدق هرگز کسی را به خلوت سرای آن سوی ظاهر خود راه نداد و هرگز حرف و سخنی را در تشریح خواست های حقیقیش به میان نیاورد که بتواند پژوهندگان دیروز و امروز را مستقیما به سوی درک نیات او هدایت کند.

این مدعی پیشوایی ناسیونالیزم ایرانی که در حقوق در زمان مظفرالدین شاه قاجار دکترا گرفته بود حتی یک صفحه مطلب در معرفی علمی ناسیونالیزم خود قلمی نکرد. از نظر شخصیت سیاسی، به باور نگارنده، مصدق شگفت آور ترین پدیده در تاریخ سیاسی اخیر ایران بوده است که اجازه نمی داد هیچ کس، حتی نزدیک ترین کسان و یارانش از نیات و خواست هایش سر در آورند. ادعاهای به ظاهر دموکراسی خواهی او در زمینه "شاه باید سلطنت بکند، نه حکومت" در عمل نشان داد که فقط برای موجه ساختن مخالفت او با انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی بود. چنان که ایشان حتی اشاره کوچکی به این مطالب دل انگیز در دوران دیکتاتوری بستگان قاجاریش عنوان نکرد،و کوچکترین اعتراضی از ایشان شنیده نشد . نسبت به اعمال دهشت انگیز برخی از بستگان قاجاریش مانند محمد علیشاه تحت الحمایه روس (طبق قرارداد 1828 ترکمنچای) در تعطیل کردن اولین دوره مجلس شورای ملی و به توپ بستن مجلس، بلکه بارها از ایشان شنیده شد که از احمد شاه تحت الحمایه انگلیس (بر اساس قرارداد 1919) به عنوان "شاه وطن پرست و آزاده " یاد کرد. یا اینکه ایشان آنقدر صداقت و شهامت از خود نشان نداد که در همان مجلس موسسان بگوید حال که "سلطنت" برای پهلوی می تواند آنقدر بد باشد، همان بهتر که بکلی بساطش برداشته شده و منحل گردد. فراتر، مصدق ادعای "شاه باید سلطنت کند نه حکومت" را هنگامی مطرح می کرد که شاه سلطنت کننده آنچنان از حکومت کردن بری بود که جرات جلوگیری از انتخاب "دموکراتیک" مصدق را نداشت و در برابر اشاراتی مختصر به احتمال کودتا، پا به فرار گذاشت.

بازهم جالب توجه است که مصدق در ادعای "شاه باید سلطنت بکند نه حکومت" گویا بر این گمان بوده است که "حکومت" کردن از حقوق نخست وزیر یا دولتش است. و الا، اگر می دانست که حکومت در مشروطیت یا هر نظام پارلمانی دیگر،مال مردمی است که از طریق نمایندگان منتخب خود در پارلمان حکومت می کنند، قطعا دست به اقداماتی ضد مشروطه همانند گرفتن اختیارات ویژه (حق تقنینیه) از مجلس نمی زد.

به گفته دیگر،اگر آقای نخست وزیر باور می داشت که حکومت در مشروطیت یا هر دموکراسی پارلمانی دیگر با "مجلس شورا"ی منتخب مردم است، و دولت در راس قوه مجریه، فقط وظایف اجرایی تصمیمات مجلسین را دارد، در آن صورت ایشان می دانست که تعطیل کردن پارلمان فقط یک کودتا برای براندازی نظام حکومتی وقت شمرده می شود و هیچ توجیهی را بر نمی تابد.
با همه این احوال،من بر این گمان هستم که پاسخ این سوال که با آن گونه ملی کردن نفت، مصدق چه اهدافی را در سر داشت، می تواند در مطالعه دقیق اسناد مربوط به اقدامات بعدی او، در قیاس مفاهیم علمی سیاست جست و جو کرد. چنین مطالعه ای به ما می گوید مصدق با شکست دادن سیاسی "انگلیس" می خواست به وجیه المله ای کم نظیر یا "قهرمان ملی" بزرگی تبدیل شود که به او امکان ایجاد رعب برای اختناق همه رقیبان و منتقدانش را داده و در اقدامات بعدی کاملا موفقش دارد. چنان که همین طور هم شد و روشنفکران سنتی این گونه ملی کننده نفت را در مقام یک "قهرمان ملّی" بی همتا قرار دادند که به خود حق داد مجموعه قانون اساسی مشروطیت (اصل و متمم ها) را لگد مال کرده و قوای سه گانه مشروطیت را سرنگون سازد. اقداماتی که در قاموس سیاسی هر ملتی "کودتا" شمرده می شود. و ما برای آشنایی با این حقیقت، نیازمند دانستن معنی علمی این اصطلاح فرانسویهستیم که در همه زبان های دنیا جاری است:
اصطلاح کودتا ترکیبی است از دو واژه فرانسوی "کو - coup" به معنی سرنگون کردن، و "اتا - état به معنی کشور یا نظام حکومتی که تلفظ انگلیسی آن"استیت -state"است. به این ترتیب،"کودتا =coup de etat"اصطلاحی فرانسوی است که در همه زبان های دنیا به همان شکل و مفهوم موجود در زبان فرانسه جاری است، به معنی وارد کردن ضربه (ناگهانی یا سینه خیز) برای سرنگون کردن"نظام حکومتی" کشور،از راه خنثی کردن ارکان حکومت (که "دولت" در راس قوه مجریه یکی از ارکان نظام حکومتی شمرده می شود)، با یا بدون استفاده از مقداری از قوه قهریه (نیروی نظامی) که جنبه ای کاملا غیر قانونی دارد، چون قانون اساسی کشور را که مشروعیت دهنده نظام حکومتی است، سرنگون می سازد.البته اگر کودتا موفق شود، به حکم "حق از آن فاتحان است"، کودتا و حکومت بر آمده از آن را بانوشتن قانون اساسی خود مشروع می سازد، یا قانون اساسی موجود را بر اساس ایده هایی که منجر به کودتا شده است، اصلاح می کند و به خود در کشور مشروعیت می بخشد، مانند کودتای 3 اسفند 1299).
ارکان حکومت که بر اساس قانون اساسی (بسیار ناقص و نارسای) مشروطه پادشاهی در زمان نخست وزیری مصدق همچنان واجب الاطاعه بود،عبارت بودند از: قوای مقننه، قضائیه و مجریه و تبصره ای در مورد ارتش به عنوان رکن چهارم به ریاست و فرماندهی کل “رئیس کشور -“head of state.با در نظر داشتن این تعریف علمی، خوب است ببینیم اقداماتی که آقای مصدق در مرداد 1332 مرتکب شد، قانونی بود، یا کودتای ضد قانون اساسی؟
-ایشان پس از ملی کردن نفت و تبدیل شدن به قهرمان شکست دهنده "انگلیس"، در اندیشه گرفتن اختیارات ویژه (حق تقنینیه) از مجلس شوراافتاد و این گونه بود که پا در مسیر حکومت کردن بر اساس فرمانrule by decreeگذاشت که با هر اندیشه و عمل دموکراسی پارلمانی در تضاد مطلق است.
-بلافاصله پس از طرح تقاضای اختیارات ویژه از مجلس شورای ملی در تاریخ 22 تیرماه 1331، مصدق به اتکای آن و به بهانه در اختیار داشتن وزارت دفاع (جنگ)، مدعی فرماندهی کل قوا شد که بر اساس نص صریح قانون اساسی از اختیارات ویژه رئیس حکومت بود، و نمی توانست به نخست وزیر کشور به بهانه وزارت دفاع، منتقل شود. وزارت دفاع یک پست اداری بوده است، نه یک پست فرماندهی. ولی آقای مصدق و یاران استدلال کردند که رضا خان (پهلوی) در دوران نخست وزیری خود در مقام وزارت جنگ فرماندهی کل قوا را به اختیار گرفته بود. این استدلال اگر هم پسندیده باشد، پذیرفتنی نیست چون: اولا رضا خان میر پنج یک فرمانده نظامی بود که در نتیجه کودتای نظامی دولت تشکیل داده بود، در حالی که با دریافت کردن عنوان "سپهسالار" شغل اصلی خود که همان فرماندهی نظامی بود را ابقا کرد. به همین دلیل او می توانست در دولت کودتا، بدون داشتن وزارت جنگ هم شغل فرماندهی نظامیخود راادامه دهد. با این حال، او هرگز قانون اساسی را که فرماندهی تشریفاتی کل قوا را که در اختیار احمد شاه قاجار می شناخت، زیر پا نگذاشت. ولی مصدق، نخست وزیر غیر نظامی، نه تنها دست به این کار زد، بلکه توانست بخشی از واحدهای قانون شکن ارتش که به حرب توده متمایل بودند،به ریاست سرتیپ تقی ریاحی را به زیر فرماندهی مستقیم خود در آورد و از آنان برای مقابله با ابلاغ کنندگان حکم عزل خود و تعقیب و بازداشت جمع بزرگی از مخالفان و منتقدان خود استفاده کندکه می تواند به حساب "استفاده از مقداری قوای قهریه"در امر کودتا گذاشته شود. سرتبپ تقی ریاحی در مقام ریاست ستاد فرماندهی ارتش مصدق، با آن قانون شکنی حیرت انگیز خود، سبب بروز شکاف خطرناکی در ارتش کشور شد که در صورت ادامه برای مدتی بعد از مرداد 32، می توانست به جنگ داخلی خانمان براندازی در کشور منجر شود.
-در تاریخ 18 آبان 1331 مصدق به اتکای اختیارات ویژه، عالی ترین مرجع قضایی کشور را تعطیل کرد و قوه قضائیه را سر برید. وی برای این کار از قبل از عبدالعلی لطفی، وزیر دادگستری خود کتبا خواست که دیوان عالی کشور را تعطیل کند، در حالی که وزیر دادگستری که نماینده قوه مجریه در قوه قضائیه بود و وظایف قانونیش محدود بود به رسیدگی به امور اداری و مالی وزارت دادگستری. به موجب اصل تفکیک قوا در قانون اساسی کشور، او حق دخل و تصرف در سازمان قضائی کشور را نداشت. وزیر دادگستری مصدق، به موجب نامه کتبی او در مقام دارنده اختیارات ویژه از مجلس، قضات دیوان عالی و جمع دیگری از قضات عالیرتبه کشور را مرخص کرد و دیوان عالی کشور را منحل نمود.
- در تاریخ 1 آبان 1331 دوره تقنینیه مجلس سنا را به دو سال تقلیل داد و مجلس موجود را تعطیل کرد و نمایندگان آن را که نیمی از منتخبین مردم بودند، از سنا اخراح کرد و به اعلام جرم آنان وقعی ننهاد، و این گونه بود که اولین ضربه در راه سرنگون کردن قوه مقننه  را وارد ساخت.
- در تاریخ 19 تیر 1332مصدق اعلام کردکه چون مجلس به دولت توهین کرده دولت ناچار است در باره انحلال مجلس به رفراندوم متوسل شود. پس از این اعلام بود که روزی ایشان از یک جلسه پر سر و صدای مجلس بیرون آمده و از آقای رضا کمالاتی (دوست ارجمند امروز من) که آن هنگام کارمند مجلس بود و از آن همه ماجراجویی ها شگفت زده در نزدیکی در خروجی مجلس قدم می زد، چهارپایه ای خواست و در پیاده رو بیرونی در خروجی مجلس روی آن چهار پایه قرار گرفت و خطاب به مردمی شگفت زده در میدان بهارستان که البته جمعی از دست یارانش در همان مجلس از قبل در آن میدان بودند، با اشاره به ساختمان مجلس فریاد زد "آی مردم مجلس اینجا نیست: مجلس شما هستید..."این اقدام که بازگوینده روحیه عصبانی و لج بازی های خارج از کنترل مصدق بود، آیینه تمام نمایی ازتصمیم وی به کودتا علیه قانون اساسی کشور و نظام حکومتی متکی بر آن بود. در غیر این صورت، ایشان می بایستی به یاد می آورد که نه او حق چنین بحث و بیان و رفتاری را نسبت به مجلس نمایندگان منتخب مردم کشور داشت، نه شاه و نه هیچ مرجع و مقام رسمی دیگر در نظام مشروطه می توانست به خود اجازه چنین جسارتی نسبت به پارلمان کشور دهد که نماد "حکومت مردم" و والاترین مرجع حاکمیت قانون اساسی مشروطیت بود.
- در تاریخ 5 مراداد 1332 مصدق اعلام کرد که برای انحلال مجلس شورای ملی به رفراندوم متوسل خواهد شد. این رفراندوم بدون تصویب قانونی مجلس یا کمیسیون هایی از مجلس صورت گرفت، در حالی که یاران برجسته وبلند مقامش مانند دکتر غلامحسین صدیقی، نایب نخست وزیر، مکرر از او خواستند که دست به آن کار نزند. ایشان در نوشته ای که در مجله فصل کتاب (صفحه 309)، سال 1370 منعکس شد" چنین می نویسد:
من با رفراندمی که دولت برای انحلال مجلس انجام دهد، انحلالی که با نقایص قانون اساسی و به حکم سوابق در تاریخ مشروطیت خواه ناخواه همگام نبودن مجلس عملا، به حق یا ناحق، به شاه در عزل و نصب نخست وزیر، بنا بر میل شخصی یا ضرورت واقعی، ناچار، امکان عمل می داد، مخالف بودم.
- در تاریخ 8 مرداد 1332جمعی از نمایندگان مجلس "رفراندوم" مصدق را غیر قانونی اعلام و علیه او اعلام جرم نمودند.
- باید در نتیجه آشنایی با "غیر قانونی" بودن این اقدام بوده باشد که مصدق در تاریخ 24 مرداد (22مرداد به نوشته دکتر صدیقی) کتبا از رئیس کشور خواست تا به اتکای آن رفراندوم، فرمان انحلال مجلس را صادر کند، باشد که این گونه انحلال مجلس صورتی قانونی پیدا کند. ولی شاه به اتکای غیر قانونی بودن آن رفراندم، زیر بار نرفت و طرف کینه او قرار گرفت و از آن تاریخ همه کشمکش های سیاسی مصدق با دیگران، علیه شاه ترسو تغییر جهت داد.
- باید در نتیجه آشنایی مصدق با "کودتا" بودن اقداماتش بوده باشد که از بیم عواقب نظامی آن، دستور داده بود تا نگهبانی امنیتی کاخ های پادشاهی به حد اقل رسیده و در عوض، نگهبانی نظامی نخست وزیری و محل اقامت ایشان تا چند برابر بیشتر شود. وی دستور داد تا رئیس ستاد ارتش او شمار بزرگی از مخالفانش در مطبوعات و مجلس و دولت و خارج از دولت، را بازداشت کرده و شمار بزرگی از آنان، مانند سرلشکر فضل اله زاهدی را متواری نماید. ارتش سرتیپ ریاحی مبلغ صد هزارتومان را به عنوان جایزه برای یافتن و تحویل دادن سرلشکر زاهدی اعلام نمود.
- در تاریخ 25 مرداد 1332رئیس کشور (شاه) که به دلیل تبعید شدن برخی از بستگان نزدیکش، و تقلیل به حد اقل نگهبانی نظامی کاخ ها در قیاس رفتار تهدید آمیز عوامل حزب توده در ائتلاف با یاران مصدق، به ویژه حسین فاطمی، خصومت ها را خارج از حدود متعارف می دید، و درست یا غلط، در راستای "کودتا"یی قریب الوقوع از طرف ارتش مصدق علیه نظام حکومتی تشخیص داد، کشور را ترک کرد.
- با مایوس شدن از صدور فرمان انحلال مجلس از سوی شاه، مصدق در تاریخ 25 مرداد 1332 به استناد رفراندوم خود، مجلس شورای ملی کشور را که نماد دموکراسی و عالی ترین مرجع حکومت مردم در نظام مشروطه است، تعطیل کرد و این گونه، کودتای خزنده خود را به ثمر رساند.

برای فرزندان ایران واجب است که بدانند غیر از اقدام محمد علی شاه قاجار که به کمک افسران روسی مجلس شورای ملی ایران را به توپ بسته و منحل کرد، هیچ کس در هیچ جای دنیا و در هیچ زمانی از تاریخ دست به چنین اقدامی نیازیده و، در عین حال، خود را قهرمان "دموکراسی" و "ناسیونالیزم" همان کشور معرفی نکرد. حتی رضا خان به قول بی بی سی "چکمه پوش و قلدر" و به قول مصدقی ها "دیکتاتور شلاق بدست" در ایران، در جریان کودتای نظامی و یا بعد از آن، به خود اجازه چنین برخوردی را نسبت به رای مردم و منتخبین آنان در خانه ملت نداد و، دست کم صورت ظاهری را در حرمت به مجلس شورای ملی حفظ می کرد.

همچنین شایان توجه است که غیر قانونی بودن این اقدام از نظر یاران نزدیک مصدق دور نبود چنانکه دکتر صدیقی در این باره اشارات نه چندان صریحی دارد، در پاسخ به پرسش های دکتر همایون کاتوزیان که در مجله فصل کتاب (صفحه 312)، سال 1370 منتشر شد:
پیشوای فقید فرمود... من مجلس را منحل می کنم. گفتم چطور؟ گفتند با رفراندوم من گفتم جناب آقای ....اگر پس از انحلال مجلس، شاه نخست وزیر دیگری انتخاب کند چه می کنید؟ فرمود شاه جرات این کار را ندارد...
شایان توجه است که وقتی دکتر صدیقی در بحث با دکتر مصدق اشاره به امکان انتخاب نخست وزیر دیگر از جانب شاه در غیاب مجلس شورای ملی می کند، طبیعتا قانونی بودن این احتمال را در نظر دارد و مصدق هم این احتمال قانونی را رد نمی کند، بلکه می گوید "شاه جرات این کار را ندارد". نه اینکه قانون به شاه اجازه این کار را نمی دهد.
- حکم عزل مصدق در نیمه شب 25 مرداد 1332 پذیرفته شد، ولی از دید یاران نزدیک نخست وزیر پنهان ماند، باشد که حکومت یاغی که درست شده بود، چند صباحی ادامه یابد. فراتر، نخست وزیر معزول، علیرغم امضای رسید دریافت حکم که به معنی پذیرفتن آن است، عزل قانونی خود را "کودتا" خواند و آورندگان حکم را، به عنوان عوامل کودتا، روانه زندان کرد، بی اعتنا به این حقیقت که همان اقدام "کودتا" بود. ایشان حتی توجه نکرد که "کودتا" مانند هر اصطلاح علمی دیگر بازگوینده معنی و مفهوم ویژه ای است و هر براندازی را کودتا نمی توان خواند، مگر در برخوردی کنایه آمیز و شاعرانه با مسائل جدی،چنان که افراد معمولی در گفت و گو های معمولی، برای مثال "زیر آب زدن یکدیگر در کاری یا اداره ای را به کنایه "کودتا" می خوانند.
در رابطه با کار مصدق در پنهان کردن حکم عزل خود،خوب است بدانیم که در صفحه 629 و 630 کتاب "مصدق در محکمه نظامی، جلد دوم" آمده است که دکتر غلامحسین صدیقی نایب نخست وزیر و وزیر کشور اظهار داشت:

از دست خط اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به هیچ وجه اطلاع نداشتم و در هیات دولت هم دست خط اعلیحضرت همایونی مطرح نشد.

نکته بسیار مهمی که نمی تواند در این ماجرا ها نادیده انگاشته شود همانا دشمنی های دولت بریتانیای شکست خورده از مصدق بود که سخت در پی تلافی می کوشید دولت او را سرنگون سازد، ولی در دنیای پس از جنگ جهان گیر دوم، دیگر توان و امکان دخالت مستقیم در امور داخلی ایران به سبک و سیاق دوران استعمار را نداشت. به این دلیل، چرچیل Churchillکه از آغاز روی کار آمدن پهلوی در ایران و آغاز سرکشی های ایرانیان در برابر امیال یا منافع استعماری بریتانیا که آخرین مراحل آن نجات خوزستان و ملی کردن نفت بود، بی پرده نسبت به ایران و ایرانی دشمنی می ورزید، دست به دامان ایالات متحده شد تا در انتقامجویی وی شرکت کرده و در سرنگون ساختن دولت مصدق یاری رسان باشد. ولی دولت حزب دموکرات که همیشه حامی و پشتیبان مصدق و مصدقی ها در ایران بوده و هنوزهم هستند، واکنشی مثبت به خواست های چرچیل نشان نمی داد. هنگامی که دولت جمهوری خواه به ریاست جمهوری ژنرال آیزنهاورEisenhower قدرت را در آن کشور به دست آورد، دستگاه های امنیتی ایالات متحده که از قبل سخت نگران تلاش های حزب توده در اتحادی نانوشته با جبهه ملی بود، سرگرم تهیه طرحی بود برای مقابله با آن وضع که طرح آژاکس Operation Ajax نامیده می شد. عنوان رسمی این طرح "سرنگون کردن نخست وزیر ایران، مصدق - Overthrow of Premier Mossadeq of Iran" (نوامبر 1952- اوت 1953) بود،ولی عوامل سی آی ای به گونه ای عامیانه از آن به عنوان "طرح کودتا" یاد می کردند.
استفاده از عنوان "کودتا" در این برخورد، استفاده ای دیمی (غیر علمی) بود که متاسفانه از آن تاریخ به بعد در بحث های عامیانه به همان صورت استفاده شده است و استنباط "کودتا" بودن حرکت های روز 28 مرداد را نزد همگان، از ماموران اطلاعاتی امریکایی – انگلیسی گرفته تا استادان دانشگاهی ایرانی متداول شد.

استفاده دیمی یا غیر علمی از اصطلاحات عملی در همه جوامع جاری است، ولی نه به اندازه آنچه در کشور ما که هیچ یک از اصطلاحات و مفاهیم علمی حتی در دانشگاه های ما تبیین و تشریح نمی شود. برای مثال، در ایران دهه 1340 و اوایل دهه 1350که دوران پدیده "ولیعهد" برای سلطنت بود، پدران میانسال به کنایه از عنوان "ولیعهد" خود در اشاره به فرزندان ذکور اولشان استفاده می کردند، قطعا با آگاهی از این که این استفاده یک استفاده دیمی کنایه آمیز از آن اصطلاح یا عنوان بوده است نه بیان واقعیت. در ایالات متحده امریکا و اروپا هم هرگاه همکاران رقیب در تشکیلاتی توانستند یکدیگر را از شغل و مقامی سرنگون کنند، می گویند علیه آن فرد کودتا کرده اند. ولی آنان این استفاده دیمی کنایه آمیز از اصطلاح "کودتا" را بیان واقعیت نمی پندارند و خود و دیگران را به اشتباه نمی اندازند. اما در ایرانی که این دقت های علمی در استفاده از مفاهیم و اصطلاحات علمی وجود ندارد، رویداد 28مرداد 1332 به گونه ای جدی و رسمی "کودتا" با تعاریف علمی آن فرض شده است، بی آنکه توجه شود آقای مصدق رئیس نظام حکومتی، یا "اتا" نبود که علیهش "کو" صورت گیرد. او نخست وزیر معزولی بود که چند روزی را به گونه ای غیر قانونی به حیات باقیمانده دولتش ادامه داد.کودتای واقعی را نخست وزیر وقت، آقای مصدق مرتکب شد که با تعطیل کردن همه ارکان نظام حکومتی وقت، و در راس همه آنها، با انحلال مجلس شورای ملی، عالی ترین مرجع حکومت مردمی را، در 25 مرداد 1332 واژگون نمود.
از سوی دیگر، شایان توجه است کهمنطق حکم می کند ریاست عالیه یک نظام حکومتی "اتا" نمی تواند علیه خود مرتکب کودتا شود. به همین دلیل،شایان توجه است که سند شماره 345 (از مکاتبات دیپلماتیک دولت امریکا) از قول سفیر امریکا در بغداد اشاره دارد که شاه ایده "کودتا" علیه نطام حکومتی را مسخره دانسته و گفته است آنچه (در تهران) اتفاق افتاد در حقیقت ضد کودتا بود.
دونالد ویلبرDonald Wilber عضو برجسته سازمان سیا در تدوین طرح آژاکس، در گزارشی که از "طرح سرنگون ساختن دولت مصدق" دارد و مهمترین، گویاترین و صریح ترین سند رسمی (دولتی) در باره آن عملیات شمرده می شود، نه از کودتا، بلکه از "سرنگون کردن" نخست وزیر مصدق در ایران سخن به میان می آورد. حتی مامور عملیاتی آن طرح در تهران، یعنی کرمیت روزولت Kermit Roosevelt که به شهادت همسرش در خاطره نویسی های خود در کهنسالی سخت دچار مشکل خود بزرگ بینی شده و از نقش "بزرگ" خود در "کودتا"ی مرداد 1332 داد سخن داده است، کتاب خاطرات خود در باره آن رویدادها را به درستی "ضد کودتا –Countercoup"عنوان داده است. نوشته های رسمی و مستند ویلبر ابتدا به صورت کتابی زیر عنوان "سرنگون کردن مصدق، نخست وزیر ایران" در ماه مارس 1954 توسط سی آی ای CIA منتشر شد. بعدها، در تاریخ 16 آوریل 2000 یک گزارش 80 صفحه ای از خلاصه آن کتاب در نیویورک تایمز انتشار یافت که در آن به تفصیل در باره نارسایی و ناکارامدی اجرای آن طرح سخن رفته و رسما و کتبا اقرار می شود که شاه تا آخرین لحظه با هرگونه کودتا برای سرنگون کردن مصدق مخالف بود.

در همین رابطه، دکتر محمد علی موحد که یکی از منصفانه ترین و بی طرفانه ترین تحقیقات را در باره مساله ملی کردن نفت و حوادث مرداد 1332در ایران انتشار داده است، بی پرده توضیح می دهد که "شاه، حتی در آن ایام که تیرگی روابط او ومصدق به بالاترین درجه رسیده بود، با روی کار آوردن زاهدی از راه کودتای نظامی مخالفت می نمود...". شایان توجه است که سپهبد زاهدی هم به اعتبار اسناد و شهادت های یاد شده، تا آخرین لحظات از سرهنگ نصیری می خواست که ابلاغ فرمان عزل مصدق به هیچ وجه نباید به صورتی باشد که جنبه کودتا را بخود گیرد. به همین دلیل است که همه اسناد مکتوب و شهادت های دست اندرکاران، تایید دارند که سرهنگ نصیری و چند تن همراهانش از گارد شاهنشاهی، در اقدامی دوستانه، فرمان عزل مصدق را توسط نظامیان از ارتش انشعابی مصدق به ریاست ستادی سرتیپ ریاحی که حافظ محل اقامت وی بودند، به مصدق ابلاغ کردند، ولی به دستور ایشان، در ادامه کودتای خزنده اش،بازداشت شده و به زندان افتادند.
اما شرح این رویدادها از آن تاریخ وارونه تحویل جامعه سیاسی و دانشگاهی ایرانی شد، در شرایطی که هیچ کس را حتی یارای تکذیب دروغ پردازی ها نبود، مبادا دچار انگ آماده و زیاد استفاده شده "طرفداری از رژیم" شود.در چنان محیطی خفقان آور که درست شده بود،این گونه وانمود شد که ماجراهای مرداد 1332 حاصل اختلافات واقعی و مشروع سران سیاسی کشور نبود، بلکه ناشی از دشمنی های ایدئولوژیک امریکا و انگلیس با "ناسیونالیزم" و دموکراسی خواهی مصدق بوده و سران سیاسی کشور که با خودسری های مصدق مخالفت داشتند، همه نوکر و مزد بگیر "انگلیس" و پادو های "کودتای سیاه امریکایی" بودند.

 همراه این وارونه نویسی، دروغ و تزویر و عوامفیبی توام با خشونت و عصبانیت های خانمان برانداز به خورد نسل های ایرانی داده شد و این فرهنگ سیاسی منحط که در آن سیاست به معنی "دروغ" گفتن برای فریفتن "عوام" است، نصیب ما فرزندان ایران گردید. در این وارونه نویسی تاریخ، در بزرگ جلوه دادن نقش "کودتای سیاه امریکایی" تا آن اندازه اغراق شد که گاه حتی به صورت سناریوی در آمد متکی بر باور دینی یهودی "آرماگدون – Armageddon= نبرد سپاه شیطان در جهت رساندن بشریت به آخرزمان" در آمدو این آرماگدون سیاه امریکایی همه سیاست های جهان بشری را دگرگون کرده و صهیونیزم را بر نسل های بشر مسلط ساخته است.
جبهه ملی و همه شعبات و منشعباتش که در شایعه پردازی برای ترور شخصیت رقیبان و مخالفان مصدق، مهارت لازم را از یاران خود در حزب توده و همه شعبات و منشعباتش کسب کرده بودند،نقش اختلافات کاملا بر حق داخلی را در مورد چگونه ملی کردن نفت و خنثی نکردن ارکان حکومت،بطور کلی تحت الشعاع سناریوی "توطئه کودتای امریکایی" خود قرار دادند و همه رقیبان و مخالفان مصدق را مزد بگیر شرکت نفت و یا نوکر امریکا و انگلیس قلمداد کردند.

شاه در این توطئه های ترور شخصیت تبدیل به یک آدمک مصنوعی خائن بالفطره شد که خداوند او را فقط برای نوکری امریکا و انگلیس خلق کرده بود. کار انگ زدن به آیت اله سید ابوالقاسم کاشانی تا آنجا بالا گرفت که نه تنها آن روحانی میهن دوست و دانا "مزدور" انگلیس" قلمداد شد که شایع کردند زیر ریش هر روحانی را بازرسی کنید نوشته است "ساخت انگلیس" و این جسارت ناجوانمردانه را تا شب انقلاب اسلامی ادامه دادند. در فردای انقلاب  این شعارهای چندش آور فقط به این دلیل متوقف شد که آقایان بر این گمان شدند که ادامه آن زشت کاری ها می توانست فرصت رخنه کردن در نظام جدید را از آنان بگیرد.

سرلشکر وطن پرست فضل اله زاهدی به نوکر خارجی مبدل شد؛قوام السلطنه و برخی از یاران مصدق که از او روی برتافتند مانند خلیل ملکی، حسین مکی، مظفر بقایی و ده ها تن دیگر، بی مهابا خائن قلمداد شدند. آنان دروغ گویی و تحریف تاریخ را حتی در ویکی پدیای آیت اله کاشانی (دانشنامه اینترنتی بی طرف در گوگل امریکایی) منعکس کرده و نوشتند که ایشان پس از مرداد 1332 نسبت به اعمال خود علیه مصدق "توبه" کردند. در همان دانشنامه بی طرف این شایعه پردازان دکتر غلامحسین صدیقی، آن فرزند آزاده و صدیق وطن راکه وفاداریش به مصدق تا آخرین لحظات، علیرغم انتقادات اساسی اش نسبت به او، ناشی از پایمردی در "تعهد" همکاری با دولتی بود که متعهد به مدیریت دموکراتیک امور و خدمت به منافع ملی وطن بود، نوکر بی اختیار و پادوی سیاسی مصدق قلمداد کرده و به دروغ نوشتند که او دعوت شاه در سال 1357 برای تشکیل دولت را رد کرد و از شاه خواست که از ایران خارج شود؛یعنی دروغی شاخدار که حقیقت را به توان 180 درجه وارونه می کند.
امروز توجه بی طرفانه دانشگاهی به تاریخ حوادث یاد شده است که می تواند، در راستای نجات از فرهنگ سیاسی منحط کنونی،ما را با این حقیقت آشنا سازد که همه بازیگران حوادت یاد شده آدم های معمولی بودند با محاسن و معایب آدم های معمولی در کار. هیچ کدام از آنان قهرمان نبود و هیچ یک به ایران خیانت نکرد. افراد مرتکب خطا شدند و فاصله "خطا" و "خیانت" از زمین تا آسمان است.

امروز توجه بی طرفانه دانشگاهی ما را با این حقیقت آشنا می سازد که بروز شکاف ملی یاد شده در نیمه قرن بیستم میان ملت سازان جامعه ایرانی سبب بروز لطمات شدیدی به روند "ملت سازی" در ایران عصر مدرنیته شد: همین آشنایی می تواند برای ما آشکار سازد که چرا ملت سازی متکی بر ایرانی بودن، به جای حرکت به سوی یک هویت دموکراتیک، در مسیر کشمکش های کشور برانداز، به ورطه سقوط کشیده شد. لج بازی های خشونت آمیز، عصبانیت های دودمان برافکن، استفاده ناجوانمردانه از توطئه ترور شخصیت همه آنهایی که با "من" موافق نیستند، ملت ایران را بین دو اردوگاه متخاصم و هزاران شعبه و انشعاب در هر دو اردوگاه تقسیم کرده و به روزی نشانده است که امروز دو ایرانی حتی در خارج از کشور نمی توانند با هم وارد بحثی عادی در باره مسائل کشور و محیط خود شوند، بی آن که عدم توافق فکری منجر به دشمنی های خانمان برانداز میان آنان نشود.

این خصومت ورزی های ضد فرهنگی و انتقاجویی های قبیله ای ناشی از آن در 50 - 60 سال گذشته و اصرار خارج از منطق برخی گروه ها در ادامه بی دلیل خشم ها و خشونت های کهنه و اعتبار از دست داده، فضای فرهنگ سیاسی جامعه ما را این چنین مسموم کرده و جوانان کشور را نسبت به آینده نا امید ساخته است.

1749

پیروز مجتهدزاده، صاحب دکترای جغرافیای سیاسی و مسائل ژئوپلیتیک و استاد دانشگاه است

منبع: خبرآنلاين

http://www.khabaronline.ir/detail/180493

تاريخ انتشار در سايت سازمان سوسياليستهای ايران در جمعه ٢٦ دی ۱۳۹۰ - ١٦ ژانويه ۲۰۱۲